Skip to main content

Polskie Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu

Referat wygłoszony na XL sesji Stałej Konfrencji MABPZ w Paryżu w 2018 r.

Polskie Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu

Referat wygłoszony na XL sesji Stałej Konfrencji MABPZ w Paryżu w 2018 r.

Towarzystwo Historyczno-Literackie (THL) zostało powołane w 1854 roku jako kontynuator powstałego w 1832 roku Towarzystwa Literackiego. Te dwa Towarzystwa zaistniały dzięki wybitnym Polakom z wielkiej emigracji 1831 roku, a także dzięki Francuzom i obywatelom innych krajów, przyjaciołom Polski. Ich celem było kontynuowanie walki o Polskę niezależną, suwerenną w sferze moralnej i kulturalnej. Przypomnijmy tutaj kilka nazwisk pomiędzy wieloma zasłużonymi:

  • Wśród Polaków:
    Józef Bem, Adam Jerzy Czartoryski (pierwszy Prezes THL), Adam Mickiewicz (pierwszy Wiceprezes THL), Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin.
  • Wśród obywateli innych krajów:
    Joseph-Marie de la Fayette, Alexandre-Florian Walewski, Lazare-Hippolyte Carnot, James Fenimore Cooper, Auguste-Frédéric duc de Sussex, Félix de Mérode.

To po apelu do świata cywilizowanego, aby stworzyć Bibliotekę Polską we Francji, którego inicjatorem był Daniel de Saint-Antoine, a redaktorem (po francusku) Adam Mickiewicz, Towarzystwo Literackie w 1838 roku utworzyło Bibliotekę Polską w Paryżu (BPP), która nie miała i do dziś nie posiada osobowości prawnej, a która stała się własnością Towarzystwa Literackiego a następnie Towarzystwa Historyczno-Literackiego.

Siedzibą główną Towarzystwa Historyczno-Literackiego został okazały się siedemnastowieczny gmach w czwartej dzielnicy Paryża przy 6, quai d'Orléans nad Sekwaną. W gmachu tym Towarzystwo umieściło Bibliotekę.

Zgodnie z wytyczonym zadaniem, Towarzystwo Literackie i następnie Towarzystwo Historyczno-Literackie, gromadziło i przechowywało cenne książki, różnorodne druki, rękopisy i archiwa oraz dzieła sztuki dotyczące kultury polskiej. Chodziło również o zachowanie historii kraju i duchowej tożsamości narodowej niezależnej i niepodległej Polski, kiedy Rosja na ziemiach polskich, będących pod jej zaborami, pustoszyła biblioteki i wywoziła zbiory.

Warto tu zacytować zdanie z powyżej wymienionego apelu:

Jednakowoż zniszczenie Rzeczypospolitej Polskiej, unicestwienie jej potęgi politycznej nie zdoła zniszczyć potęgi moralnej Polski, dopóki Polacy zachowają swego ducha narodowego, ducha wolności.

W 1893 r. aktywność Towarzystwa Historyczno-Literackiego wyraźnie osłabła, liczba jego członków zmalała. Towarzystwo postanowiło powierzyć Bibliotekę krakowskiej Akademii Umiejętności wraz z gmachem przy 6, quai d'Orléans, w którym mieściły się zbiory. Akademia była polską instytucją, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przyjęła nazwę Polskiej Akademii Umiejętności (PAU).

Była to trudna, bardzo trudna decyzja, podjęta z inicjatywy prezesa Władysława Czartoryskiego i sekretarza Lubomira Gadona przez dwudziestu członków THL, mimo sprzeciwu trzech członków.

Umowa przekazania darowizny została zawarta pod kilkoma warunkami, z których najistotniejszy zakładał pozostanie i zachowanie Biblioteki Polskiej i jej zbiorów w Paryżu oraz otwarcie jej dla publiczności i badaczy. PAU wywiązywała się z przyjętych zobowiązań wobec Biblioteki przez prawie pół wieku (1893-1941).

Z tego okresu trzeba przypomnieć dwóch wielkich dyrektorów Biblioteki Polskiej - Władysława Mickiewicza (1898-1926), najstarszego syna Adama, i Franciszka Pułaskiego (1926-1956), których zasługi dla BPP są ogromne.

Biblioteka działała sprawnie, zbiory zgromadzone w budynku przy 6, quai d'Orléans wzbogacały się, a program kulturalny zorganizowany w jej siedzibie był dynamiczny i wysokiej rangi. Zawdzięczamy to tym dwóm wybitnym osobom, jak i ciągłości ich działania, przez ponad ćwierć wieku, każdego z nich.

W 1940 roku Niemcy zajęli gmach Biblioteki i dewastując budynek wywieźli pozostałe w nim zbiory. Po drugiej wojnie Polska nie była krajem wolnym ani demokratycznym do 1989 r., a działalność PAU zawiesił narzucony przez Związek Radziecki rząd komunistyczny.

W 1946 roku Towarzystwo Historyczno-Literackie zostało reaktywowane przez polskich patriotów i ich francuskich przyjaciół.

Przypomnijmy tutaj kilka osób, którym zawdzięczamy to, że Biblioteka pozostała placówką, gdzie biło serce Polski niepodległej, suwerennej i demokratycznej: Polacy - Franciszek Pułaski, Zygmunt Lubicz-Zaleski, Kajetan Morawski, obywatele francuscy - Henri de Montford, Léon i Henri Mazeaud, Françoise Granier, posłanka na Sejm francuski, Camille Gronkowski, książę André Poniatowski, prezes THL przez 28 lat i dyrektor BPP przez lat 11.

Kierowali się oni tymi samymi ideami, co ich poprzednicy, twórcy Biblioteki, to znaczy pragnęli zachować historię i bronić wolności polskiej kultury, idei Polski wolnej i niepodległej. Rząd francuski uznał Towarzystwo Historyczno-Literackie z wieku XX za kontynuatora Towarzystwa utworzonego w wieku XIX, któremu dekret Napoleona 111 z 1866 roku przyznawał przywilej użyteczności publicznej. Ponieważ w roku 1946 nie pozostawał przy życiu żaden członek Towarzystwa z XIX wieku, francuski trybunał apelacyjny, w procesie między Polską Akademią Naukową (PAN) a Towarzystwem Historyczno-Literackim orzekł, że nie może ustalić właściciela Biblioteki, a to dlatego że PAN też nie jest sukcesorem PAU. W praktyce administracja francuska powierzyła Bibliotekę Towarzystwu i zawarła z nim umowę dzierżawną do 2030 roku z nominalnym czynszem. Od 1946 r. do dziś Towarzystwo Historyczno-Literackie zapewnia istnienie, funkcjonowanie i zarządza Biblioteką. Trwa to od 72 lat, w tym 58 lat bez udziału Polskiej Akademii Umiejętności i przez ostatnich 14 lat ze znacznym jej udziałem, wypełniając w ten sposób obligacje PAU (otwarcie BPP dla publicz­ności) - zawarte w umowie warunkowej przekazania Biblioteki Akademii Umiejętności z roku 1893.

Towarzystwo zapewniało nie tylko funkcjonowanie BPP, zarządzało gmachem i odzyskanymi po drugiej wojnie zbiorami, wzbogaciło je pozyskując nowe materiały źródłowe i obiekty sztuki. Prowadziło również działalność naukową, kulturalną, polityczną w trudnych warunkach materialnych, bez udziału czy pomocy ówczesnych władz polskich, z którymi nie miało żadnych stosunków do 1990 roku.

BPP dzięki THL, jego członkom działającym społecznie, jego oddanym pracownikom, jego francuskim przyjaciołom, stało się w tych trudnych dla Polski latach, najważniejszym ośrodkiem kulturalnym, w którym biło serce Polski wolnej, demokratycznej, suwerennej.

Kiedy Polska odzyskała pełną wolność, suwerenność i kiedy PAU została reaktywowana, THL rozpoczęło dyskusję z PAU.

Pertraktacje pomiędzy Towarzystwem Historyczno-Literackim i Polską Akademią Umiejętności, w pierwszej połowie lat 90. nie przyniosły skutku. Dopiero dyskusje rozpoczęte znowu w 1999 r. zakończyły się zawarciem umowy w 2002 r., której podstawą były następujące ustalenia:

  • po pierwsze - cele obu instytucji są tożsame,
  • po drugie - zasługi i wysiłki reaktywowanego w 1946 roku Towarzystwa włożone w zachowanie Biblioteki, jako ośrodka kulturalnego Polski suwerennej i demokratycznej są, co najmniej równie znaczące, jak zasługi i wysiłki Akademii.

Zdecydowano więc, że obie instytucje mają takie samo prawo do własności Biblioteki (gmach i zbiory). Niemniej formuła współwłasności wydawała się niepraktyczna, postanowiono więc utworzyć nowe parytetowe stowarzyszenie między PAU i THL, które nazywałoby się Stowarzyszeniem Biblioteki Polskiej w Paryżu (Association de la Bibliothèque Polonaise de Paris - ABPP). Właścicielem zbiorów i gmachu przy 6, quai d'Orléans byłoby ABPP. Stowarzyszenie to powstało i do dziś istnieje. Aby rozstrzygnąć problem własności w stosunku do władz francuskich, THL i PAU postanowiły przedłożyć sprawę do oceny między­narodowemu trybunałowi rozjemczemu, ale niezależnie od decyzji trybunału THL i PAU zobowiązały się w umowie z 2002 r. do przekazania praw własności zbiorów i gmachu na rzecz Stowarzyszenia Biblioteki Polskiej w Paryżu (ABPP). Orzeczeniem z roku 2003 trybunał podzielił zbiory pomiędzy PAU i THL, przy­znając PAU prawo do własności gmachu.

Trybunał zaznaczył jednakże, że THL zrzeknie się swych roszczeń wyłącznie wtedy, gdy umowa z roku 2002 zawarta między PAU i THL o przekazaniu zbiorów i gmachu Stowarzyszeniu Biblioteki Polskiej w Paryżu zostanie wprowadzona w życie.

Roszczenia THL wynikały z dwóch powodów:

  • PAU przez ponad 5o lat nie wypełniała zobowiązań wynikających z umowy o warunkach darowizny z 1893r. Wypełniał je za nią THL,
  • gmach przy 6, quai d'Orléans został odnowiony i wyremontowany przez THL na początku XXI wieku.

W latach 2000-2004 Towarzystwo Historyczno-Literackie odnowiło i przebudowało istniejący budynek Biblioteki. Gmach, dawny i cenny, położony w sercu Paryża wymagał niezwłocznego przeprowadzenia prac modernizacyjnych i remontowych. Większość kolekcji z powodu braku funduszy była nieodpo­wiednio przechowywana - wilgoć, wahania temperatury, nadmierne stłoczenie. Książki butwiały w piwnicy, tysiące ich musiano przeznaczyć do wybrakowania (zniszczenia), grzyby zagrażały archiwaliom, między innymi rękopisom Adama Mickiewicza, niektóre stropy się zapadały. Prace remontowe miały też na celu uzyskanie dodatkowej powierzchni magazynowej dla bezcennych zbiorów oraz doprowadzenie budynku do stanu odpowiadającego współczesnym normom bezpieczeństwa w pomieszczeniach użytku publicznego przeznaczonych na działalność kulturalną i naukową Towarzystwa.

Obecnie PAU nie wypełnia swoich zobowiązań wynikających z umowy z 2002 r. i nie wyraża zgody na przekazanie gmachu ABPP w obawie przed wycofaniem subwencji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Subwencję tę w wysokości półtora miliona złotych rocznie Ministerstwo przyznaje Akademii na funkcjonowanie Biblioteki Polskiej.

THL kieruje i zarządza Biblioteką Polską oraz opiekuje się cennymi zbiorami, które zostały wpisane w 2013 roku na Listę Międzynarodową Programu UNESCO Pamięć Świata jako dziedzictwo dokumentacyjne, z jednej strony, a z drugiej inicjuje i organizuje, w przeznaczonych na to pomieszczeniach, sympozja, konferencje międzynarodowe, koncerty, odczyty i wystawy.

Utrzymanie BPP, tj. jej trzech działów: bibliotecznego, rękopisów i archiwów oraz sztuki; ponadto trzech muzeów: Mickiewicza, Chopina, Biegasa; oraz dwóch pracowni działu sztuki; dwóch sal dla naukowców pracujących nad zbiorami; czytelni oraz licznych magazynów i zarządzanie całością, wymaga nakładów finansowych rzędu miliona euro rocznie. PAU dzięki subwencji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego zapewnia obecnie mniej więcej jedną trzecią rocznego budżetu. Do 2016 r. pozostałe dwie trzecie zapewniał THL, między innymi dzięki mecenasom. Niestety w chwili obecnej zachodzi nagła potrzeba znalezienia innych źródeł finansowania, gdyż główny mecenas - „Fundacja Zygmunt Zaleski”, wycofała się. Przewidując tę sytuację już w roku 2013 r. zwróciliśmy się do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z prośbą o wsparcie. Kolejni ministrowie kultury i dziedzictwa Narodowego, a w tym obecny premier Piotr Gliński, odnosili się bardzo pozytywnie do naszej prośby. W początku 2014 r. MKiDN zaproponowało stworzenie nowej instytucji kultury pod nazwą Instytut Biblioteki Polskiej w Paryżu, mającej jako założycieli MKiDN, która zapewni finansowanie funkcjonowania, PAU i THL które oddadzą w używanie instytutowi gmach i zbiory znajdujące się przy 6, quai d'Orléans. Instytucja ta miałaby zapewnić na długie lata (50) i to w ramach obowiązującej ustawy z 1991 r.1 warunki działalności tej czcigodnej instytucji posiadającej poza książkami i drukami także cenne zbiory archiwalne i ważne kolekcje artystyczne.

Niestety, w trakcie negocjacji dotyczących szczegółowego opisania proponowanej instytucji, MKiDN zmieniło zdanie i powiadomiło nas pod koniec 2016 r., że niezbędna jest nowelizacja ustawy z 1991 r. o działalności kulturalnej.

Na początku maja 2018 r., Sejm i Senat Polski, na naszą prośbę, uchwalił tę nowelizację2. Mamy więc nadzieję, że uda się w najbliższym czasie doprowadzić do realizacji wyłonionego w trakcie wielu rozmów i dyskusji projektu umowy powołującej Instytut Biblioteki Polskiej, który miałby zapewnić zarządzanie Biblioteką Polską i jej funkcjonowanie. Od początku dyskusji w 2014 r. przewidziano, że Instytut udostępniałby nieodpłatnie THL pomieszczenia do organizacji i realizacji jego programu naukowego i kulturalnego.

Perspektywy

Załóżmy, że zarządzanie Biblioteką przejmie wspomniany wyżej Instytut, oznaczałoby to, że zapewni on także konserwację, inwentaryzowanie, katalogowanie istniejących zbiorów, zadba o ich uzupełnianie nowymi nabytkami oraz udostępnianie ich naukowcom i publiczności z zastosowaniem nowych technologii. W gestii Instytutu leżałoby również zarządzanie trzema muzeami, dość licznie odwiedzanymi.

Ponadto wydaje się nam, że Polska powinna być zainteresowana kontynuacją programu kulturalnego i naukowego proponowanego przez THL. W jego powstawaniu dobrowolnie biorą udział nie tylko członkowie THL, ale także zaprzyjaźnione z nami znane i uznane postacie ze świata kultury i nauki. Wydaje się, że jest to wystarczający powód, by THL, liczące kilkuset członków i mające wielu francuskich i międzynarodowych przyjaciół, nadal kontynuowało i rozwijało swą działalność. THL mogłoby zapewnić realizowanie programu naukowego i kulturalnego, mając jednakże do dyspozycji pomieszczenia do tego przeznaczone i udostępniane nieodpłatnie. Działalność kulturalna THL zmierzałaby, w sposób oczywisty, do prezentowania i propagowania unikatowych zbiorów Instytutu Biblioteki Polskiej w Paryżu w ścisłej współpracy z Instytutem, a także do promowania kultury i nauki polskiej na zachodzie Europy i wzmacniania przyjaznych stosunków między Polską i Francją w tych dziedzinach.

Ranga THL jako czcigodnej instytucji użyteczności publicznej wspomaganej aktywnością jej członków oraz polskich, francuskich i europejskich przyjaciół, przyczyniłaby się na pewno do sukcesu tego przedsięwzięcia.

Trzeba podkreślić, że ważne jest oddanie do dyspozycji THL lokali przeznaczonych dla programu kulturalnego, gdyż stanowiłoby to poważną motywację dla przyszłych członków THL do zaangażowania się w działalność na rzecz tego programu. Bez tej motywacji można się obawiać, że THL z XXI wieku spotka ten sam los, co jego poprzednika z wieku XIX.

Przypisy

  1. Chodzi o Ustawę z dnia 25 października 1991r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. Nr 13, poz. 123, z źn. zm.).
  2. Ustawa została znowelizowana w 2018 r., zob. Dz.U. z 2018 r. poz.1983.

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Kazimierz Piotr Zaleski

Prof. Kaziemierz Piotr Zaleski (prof. Cassimir Pierre Zaleski), ur. 2 marca 1928 w Paryżu – polski fizyk mieszkający we Francji, specjalista od spraw energii jądrowej, profesor uniwersytetów we Fra...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

Muzeum Polskie w Rapperwsilu
Schloss Rapperswil
Postfach 1251
CH-8640 Rapperswil
Schweiz

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+41 (0)55 210 18 62

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika