Skip to main content

Kościół i Hospicjum św. Stanisława B.M. w Rzymie i jego zbiory. Krótki rys historyczny Kościoła i Hospicjum św. Stanisława

Referat wygłoszony na XXXVI sesji Stałej Konfrencji MABPZ - Rzym 2014 r.

Kościół i Hospicjum św. Stanisława B.M. w Rzymie i jego zbiory. Krótki rys historyczny Kościoła i Hospicjum św. Stanisława

Referat wygłoszony na XXXVI sesji Stałej Konfrencji MABPZ - Rzym 2014 r.

Kościół i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie (Chiesa e Ospizio di San Stanislao a Roma) jest jedną z najstarszych placówek polskich poza granicami kraju. Swoje powstanie zawdzięcza kardynałowi Stanisławowi Hozjuszowi, który w 1578 roku uzyskał od papieża Grzegorza XIII bullę fundacyjną, na mocy której kościół Najświętszego Zbawiciela przy via Bottege Oscure przeznaczył dla nacji polskiej. W latach osiemdziesiątych XVI wieku podjęto budowę nowego kościoła i budynków mających służyć polskim pielgrzymom licznie przybywającym do Rzymu. W XVII i XVIII wieku Kościół Polski i Hospicjum rozwijało się nadal, stając się ważnym ośrodkiem życia religijnego, politycznego i społecznego, przyjmującym w swoich ścianach, obok pielgrzymów, także dyplomatów, posłów, studentów i licznych duchownych. W kościele celebrowano najważniejsze wydarzenia historyczne, jak zwycięskie bitwy i koronacje królów. W XVIII wieku kościół i hospicjum zostały gruntownie przekształcone i zmodernizowane. Wnętrze świątyni wypełniły dzieła najwybitniejszych polskich malarzy tego okresu: Szymona Czechowicza i Tadeusza Kuntze-Konicza, oraz włoskich twórców. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej, uległo zmianie znaczenie kościoła polskiego, który przejęli Rosjanie. Dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego kościół św. Stanisława odzyskał swój dawny splendor. W pokojach Hospicjum znalazła swe miejsce Polska Ambasada przy Watykanie i stacja naukowa Polskiej Akademii Umiejętności. W okresie II wojny światowej polski kościół przy Bottege Oscure był jednym z ważniejszych ośrodków duszpasterskich i emigracyjnych, skupiających Polaków będących czasowo lub osiadłych w Rzymie na stałe. Po wojnie kościół stał się oparciem dla działań Adama Sapiehy i Karola Wojtyły.

Kościół i Hospicjum św. Stanisława jest w posiadaniu cennego zbioru pamiątek narodowych, dzieł sztuki, książek, a przede wszystkim imponującego zespołu materiałów archiwalnych — dokumentów gromadzonych od końca XVI wieku po dzień dzisiejszy.

Zasoby artystyczne

Kolekcja dzieł sztuki, obrazów, rzeźb, grafik, wyrobów rzemiosła artystycznego odzwierciedla burzliwe dzieje Kościoła i Hospicjum. Najstarsze z nich zachowały się w kościele. Są to płyty epitafijne osób związanych z kościołem, obrazy ołtarzowe i w zakrystii, paramenty liturgiczne. Wysoką klasą artystyczną wyróżniają się dary biskupa Andrzeja Stanisława Załuskiego: komplet czerwonych szat liturgicznych oraz relikwiarz św. Stanisława (połowa XVIII wieku). Równie szlachetny jest garnitur liturgiczny z fundacji Marii Józefy Habsburg, żony Augusta III Sasa, z 1756 roku. Do najcenniejszych i najstarszych przedmiotów rzemiosła artystycznego należy srebrna monstrancja ufundowana przez księcia Stanisława Poniatowskiego z 1819 roku. Większość drogocennych wyrobów ze srebra czy złota skonfiskowały wojska napoleońskie okupujące Rzym na początku XIX wieku. Ocalały jedynie szczątki dawnej kolekcji, którą można dziś zrekonstruować w oparciu o zachowane inwentarze. Zasoby Kościoła i Hospicjum gromadzą elementy dawnego wyposażenia kościoła, srebrne relikwiarze, lichtarze, naczynia liturgiczne.

Spośród najcenniejszych dzieł malarskich wyróżnić można kilkanaście obrazów z XVI, XVII i XVIII wieku (np. Portret kardynała Stanisława Hozjusza, Portret Jana III Sobieskiego, Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego, portrety papieży i biskupów polskich). Inne dzieła przechowywane dzisiaj w Hospicjum pochodzą z różnych kolekcji, najwięcej ze zbioru hrabiego Józefa Czosnowskiego, pierwszego prezesa Rady Kościoła w okresie II Rzeczypospolitej (portrety członków rodziny Sapiehów, Sołtyków). Są też obrazy Jana Styki i Henryka Siemiradzkiego. Znaczną część kolekcji tworzą współczesne naczynia liturgiczne, ofiarowane głównie przez polonię amerykańską i angielską. W sumie, na terenie Kościoła i Hospicjum znajduje się około 200 dzieł sztuki.

Zbiór biblioteczny

Osobną częścią zbiorów Kościoła i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie jest biblioteka. Najstarsze druki pochodzą z XVII wieku. Są to dzieła o charakterze religijnym, prawnym i filozoficznym. Znaczną część zasobów tworzą książki zgromadzone w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz po II wojnie światowej, poświęcone historii Polski, Kościoła Powszechnego, publikacje z zakresu teologii, prawa, literatury, sztuki i kultury. W latach 2009-2015 przeprowadzono kompleksowe działania ratunkowe nad zasobem bibliotecznym, w skład którego wchodziły starodruki oraz druki z okresu dwudziestolecia międzywojennego i okresu powojennego. Starodruki poddano prewencyjnej konserwacji polegającej na odgrzybianiu, odczyszczeniu, uzupełnieniu ubytków oraz wykonaniu nowych, bezkwasowych opraw. W ten sposób zabezpieczono 142 starodruki oraz kilkanaście pozycji wydanych w XIX i na początku XX wieku. Dużej części księgozbioru, pochodzącego głównie z czasów rektoratu biskupa Władysława Rubina, nie udało się uratować; woluminy przechowywane w wilgotnej piwnicy uległy zgniciu.

Kolekcje archiwalne

Podobnym zabiegom zabezpieczającym poddano dokumenty archiwalne. Rozproszony zespół archiwaliów od końca XVI wieku do lat ostatnich został scalony w odpowiednio przygotowanym pomieszczeniu, poddany konserwacji oraz inwentaryzacji wykonanej przez pracowników naukowych Wydziału Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Najstarsze dyplomy pergaminowe i rękopisy poddano dezynfekcji, dokumenty te odczyszczono, uzupełniono ubytki oraz wmontowano w nową oprawę lub płócienną kasetę. Pozostałe materiały, głównie z XIX i XX wieku ułożono w bezkwasowych teczkach i pudłach.

Równolegle z konserwacją prewencyjną odbywały się prace inwentaryzacyjne. Wyjazdy studyjne do Rzymu pracowników krakowskiego - Uniwersytetu Papieskiego stały się możliwe dzięki dotacji jakie administracja kościoła wraz z Fundacją Królowej Jadwigi dla Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II uzyskała z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Kulturowego w ramach ważnego priorytetu Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą. Otrzymane w latach 2009 - 2015 środki pozwoliły uporządkować bogaty zespół materiałów i wstępnie wyodrębnić i opisać wyżej wymienione działy. Przy ograniczonych jednakże możliwościach finansowych oraz także czasowych pracujących naukowo wykonawców posta­nowiono jedynie w skrócie opisać każdą jednostkę, krótko scharakteryzować jej zawartość, wykonać paginację, określić stan zachowania, język i ewentualnie poczynić dodatkowe uwagi ułatwiające korzystanie z zasobu. Odrębnym priorytetem stała się digitalizacja wybranych jednostek, trwająca nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Wykonano dotąd około 140 tysięcy fotografii cyfrowych dokumentów w wybranych jednostkach i pojedynczych najcenniejszych dokumentów archiwalnych oraz niemal 4 tysiące skanów archiwalnych fotografii. W wielu przypadkach zeskanowanie fotografii było jedynym ratunkiem dla zniszczonych grzybem i pleśnią fotografii, szczególnie ze spuścizny biskupów Gawliny i Rubina.

W wyniku przeprowadzonych prac zasób archiwum kościoła i hospicjum św. Stanisława w Rzymie podzielono na kilka podzespołów, odzwierciedlających — w naszej opinii — zawiłą historię polskiej placówki przy Bottege Oscure oraz rolę jaką odegrała w dziejach polskiego Kościoła i państwa. Pierwszy niejako nadrzędny zespół dokumentów w ramach sygnatury AKHSS, AKHSS I i AKHSS II — archiwum kościoła i hospicjum św. Stanisława objął najstarsze dokumenty pergaminowe, w tym bullę fundacyjną Grzegorza XIII oraz dyplomy pergaminowe głównie związane z nadaniem przez papieży odpustów i beneficjów kościelnych oraz rękopisy związane z administracją kościoła i hospicjum: protokoły rady prowizorów, rachunki, korespondencja, spis pielgrzymów i wykazy obligatoryjnych mszy świętych za darczyńców i fundatorów. W ramach AKHSS II znalazły się dokumenty związane z funkcjonowaniem kościoła polskiego po utracie niepodległości, gdy administrację przejęły władze rosyjskie oraz archiwalia z okresu dwudziestolecia międzywojennego i czasów po II wojnie światowej. W sumie opracowano 8 dokumentów pergaminowych, wydzielono 137 jednostek w ramach AKHSS I i 660 w obrębie AKHSS II.

Pierwszy podzespół wydzielony w obrębie archiwum obejmuje archiwalia związane z obecnością Polaków w Loreto, pielgrzymujących tam Polaków, fundacji polskiej w Loreto, administracji tamtejszych dóbr, z okresu od połowy XVII wieku do roku 1945. W tej części wydzielono 48 jednostek.

Znaczna część zachowanych dokumentów pochodzi z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Dwa niewielkie zbiory stanowią spuściznę rezydujących przy kościele św. Stanisława księży: Stanisława Małeckiego (ASM — 5 jednostek) i Stanisława Janasika (ASJ — 46 jednostek) — sędziego Najświętszej Roty Rzymskiej i zasłużonego w uporządkowaniu spraw prawnych i majątkowych rektora kościoła narodowego. Kolejny zwarty zespół tworzą dokumenty mającej swoją siedzibę w murach hospicjum Ambasady Polskiej przy Watykanie (AAPW). Liczący 40 jednostek zbiór, będący jedynie niewielką częścią rozproszonego już dzisiaj zasobu, zawiera interesujące dokumenty związane z funkcjonowaniem odrodzonego państwa i jego dyplomacji, działalności Kościoła oraz funkcjonowania struktur państwowych w czasie II wojny światowej.

Od czasu wybuchu II wojny światowej kościół polski stał się ważnym miejscem skupiającym uchodźców z terenów okupowanej przez Niemców i sowietów, weteranów wojennych a w końcu polską emigrację osiadłą we Włoszech. W roku 1945 przy kościele utworzono Centralny Ośrodek Duszpasterstwa Polaków za granicą, którego pierwszym opiekunem został dotychczasowy biskup polowy wojska polskiego Józef Gawlina, jednocześnie rektor kościoła polskiego. Zachowana po nim szczątkowo spuścizna archiwalna zo­stała wyodrębniona osobno w 56 jednostkach. Najbogatszy zbiór, składający się z 846 jednostek, obejmują niezwykle zróżnicowane materiały związane z funkcjonowaniem Centralnego Ośrodka Duszpasterstwa Polaków za Granicą oraz działalnością ich dyrektorów — wspomnianego Józefa Gawliny oraz jego następców: arcybiskupów Władysława Rubina i Szczepana Wesołego.

W sumie, w latach 2009 - 2015 uporządkowano 41 metrów bieżących akt, sporządzono katalog starodruków i opracowano inwentarz zgromadzonych w Kościele i Hospicjum Św. Stanisława B.M. dzieł sztuki.

Studium

Jednocześnie z pracami nad inwentaryzacją zasobu archiwalnego podjęto działania mające na celu naukowe opracowanie historycznej spuścizny. W 2012 roku Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego uzyskał grant w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki zarządzanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, którego celem jest przygotowanie kilkutomowego opracowania pod nazwą Studia i Materiały do dziejów kościoła i hospicjum św. Stanisława w Rzymie. W jego ramach zaplanowano przygotować do druku kilkutomowe opracowanie zawierające teksty dotyczące dziejów kościoła polskiego od czasów jego powstania do II wojny światowej, jak i materiały źródłowe w postaci kompletnego katalogu dokumentów pergaminowych, starodruków, XVII i XVII wiecznych statutów, wykazu księży z zarządu kościoła z okresu nowożytnego oraz Polaków uczestniczących w życiu polskiego kościoła nad Tybrem. Planowany jest również tom ze spisem pielgrzymów polskich w Rzymie i Loreto oraz tom poświęcony dziejom artystycznym kościoła i hospicjum z obszernym katalogiem zbiorów.

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Ks. dr Jan Antoni Główczyk

Ksiądz dr Jan Antoni Główczyk, (ur. 9 V 1957 r. w Grybowie). W 1982 r. ukończył Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie. Po święceniach kapłańskich został wikariuszem parafii św. Wojciecha w Szczawni...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

Muzeum Polskie w Rapperwsilu
Schloss Rapperswil
Postfach 1251
CH-8640 Rapperswil
Schweiz

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+41 (0)55 210 18 62

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika