Radziwiłłowska mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego

Książe Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany „Sierotką”, syn Mikołaja „Czarnego”, wojewoda trocki i wileński, po powrocie z pielgrzymki do Ziemi Świętej ujął swe wrażenia pisane barwną polszczyzną w dziele Peregrynacja albo pielgrzymowanie do Ziemi Świętej. Około 1585 roku przystąpił do prac organizatorskich nad Wielką Mapą Księstwa Litewskiego. W pierwszym rzędzie włożył wiele wysiłku w zorganizowanie zespołu wykwalifikowanych fachowców w celu powierzenia im dokonania tego przedsięwzięcia. Pozyskał do współpracy, między innymi, kartografa koronnego, Ślązaka z pochodzenia, Macieja Strubicza. Już w okresie panowania króla Stefana Batorego Strubicz podjął się pracy nad zredagowaniem i opracowaniem map terenów podległych królowi polskiemu. Szczególnie zależało mu na nowym opracowaniu mapy Litwy. Uchodząca do tej pory za najlepsze opracowanie ziem litewskich i Inflant mapa Mercatora pozostawiała wiele do życzenia. Ilość i jakość materiałów dotyczących tej części Królestwa, skłaniała do zajęcia się tym tematem, co dla Strubicza było jednym z głównych jego zamiarów. Z korespondencji między Strubiczem i kanclerzem Janem Zamojskim, do którego Strubicz zwracał się o wstawiennictwo u króla w celu uzyskania dostępu do znajdujących się na dworze królewskim materiałów dotyczących Księstwa Litewskiego wynika, iż prace kartografa koronnego już w 1579 roku były znacznie zaawansowane. Pisał bowiem:

Mając tedy pewną o tym wiadomość, że tych czasów wojennych Jego Królewskiej Mości gruntowniejsze, a pewniejsze opisanie tamtej ziemi litewskiej, bez której zaczęte 'opus' a prace swoją dokonać nie mogę, przeto Wielce Wielmożnego Pana pilnie a bardzo proszę, aby się Wielmożny Pan łaskawą przyczyną swą do Króla Jego Mości przyłożyć raczył, żebych od Jego Królewskiej Mości takową descriptia Xsięstwa Wielkiego Litewskiego na mały czas mógł mieć pożyczoną, jako żem też w tym i sam do Jego Królewskiej Mości pisał.

Mapą, o której udostępnienie prosił Strubicz, było najprawdopodobniej wyrytowane w Rzymie dzieło Stanisława Pachłowieckiego, opracowane na podstawie materiałów wojskowych, sporządzonych w czasie wojny połockiej. Mapa ta, jako pierwszy nowożytny pomnik polskiej kartografii wojskowej, mimo swego znaczenia, nie mogła spełnić wymagań Strubicza. Dlatego też najprawdopodobniej przystał on na współpracę z Mikołajem Krzysztofem Radziwiłłem, w którego energii i inicjatywie upatrywał realną szansę realizacji zamierzonego planu wydania wysokiej jakości mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Chcąc zdobyć jak najwięcej materiałów do wykonania powierzonego mu przez Radziwiłła zadania zaczął gromadzić wcześniej wykonane przez siebie prace, którymi zajmował się od około 1559 roku, czyli wkrótce po objęciu stanowiska w kancelarii królewskiej.

Skrupulatny i pracowity Ślązak nie był najprawdopodobniej jedynym autorem opisywanej mapy, była ona niewątpliwie dziełem zespołu ludzi. Niestety, trudno dzisiaj ustalić skład tego zespołu. Niezwykle dokładna lokalizacja, zwłaszcza miejscowości, w których rozlokowane były kolegia jezuickie, wskazuje na zaangażowanie członków tego zakonu w pracach nad przygotowaniem prezentacji osiedli radziwiłłowskiego przedsięwzięcia. Litewski magnat utrzymywał bliskie stosunki z jezuitami, wystawił im nawet kolegium w rodzinnym Nieświeżu. Poziom wiedzy zakonników pozwala wierzyć, iż wiele pomiarów szerokości i długości geograficznych wykonano nowoczesnymi, jak na owe czasy, przyrządami, przy zastosowaniu metod matematycznych, i poparto obserwacjami astronomicznymi. Wiadomo, iż w okresie powstawania mapy przebywał na Litwie wybitny matematyk jezuicki, Anglik o. Jakub Bosgrave, według niektórych źródeł organizator katedry matematyki na Akademii Wileńskiej. Jego udział w pracach zespołu wydawniczego, którym kierował być może sam książę, wydaje się prawdopodobny. Możliwe, iż angażował on do pewnych prac swoich studentów, o których bardzo pochlebnie wyrażał się w listach do generała zakonu, Klaudiusza Aquavivy. Niestety, nic nie wiadomo o dalszych losach tych dobrze zapowiadających się matematyków.

Analiza korespondencji Radziwiłła pozwala przypuszczać, iż do prac nad mapą angażował dostojników litewskich, białoruskich, a być może nawet ukraińskich, oraz osoby z otoczenia króla, co w rezultacie umożliwiło mu korzystanie z protekcji i wpływów pozyskanych przez niego osób do skrupulatnego wykonania zamierzonego planu. Jednym z takich współpracowników mógł być wojewoda kijowski książę Konstanty Wasyl Ostrogski, z którym „Sierotka” prowadził korespondencję, zapewne w celu zdobycia informacji o dolnym biegu Dniepru.

W 1599 roku prace nad mapą prawdopodobnie zakończono. Strubicz przystąpił do intensywnego poszukiwania rytownika i wydawcy, wykonanego już podówczas — jak można sądzić — czystorysu. O próbach wydania mapy w Gdańsku i powierzenia pracy grawerskiej złotnikowi Janowi Kolnerowi (firma Kolnerów rzeczywiście znajduje się w spisach złotników gdańskich z tego okresu) donosi Strubicz swojemu patronowi listem z podróży, w której towarzyszy on synom Radziwiłła. Brał w niej udział również ksiądz rektor Jan Uberów. Strubicz pisał m.in.:

„... zebychmy mogli dostać 'perfectum sculptorem et expertum artiftcem', który by mógł tę robotę na się przyjąć, a mappę tę pracy Najjaśniejszej Wielmożnej Książęcej Mości na miedzi wyrywszy, dobrze a doskonale sprawić. Lecz tu się jeden 'artifex' we Gdańsku trafił, który się tej roboty nawimał, niejaki Joannes Kolner, jedno prosi, aby tę mapę widzieć mógł narysowaną a przygotowaną. Radzi tedy Pan Rektor, aby descripta mogła być tu przysłana dla oglądania temu skulptorowi, azali Pan Bóg zdarzy, że tu we Gdańsku przirecze będzie mogła [być] zrobiona a nagotowana. A iż Najjaśniejsza Wielmożna Książęca Mość tej wolej raczy być, chcąc tę deskrypcję do mnie posłać, pokornie proszę, abych naukę od Najjaśniejszej Wielmożnej Książęcej Mości mieć mógł ...”

W 1604 roku Samuel Strubicz, syn kartografa, donosi Radziwiłłowi z Augsburga o wykonaniu ekslibrisów książęcych w celu naklejenia ich na znajdujące się tam mapy:

„ ...herb Wielmożej Książęcej Mości skulptorowi przedniemu auszpurskiemu wyrzezać na miedzi ... do naklejenia tych map, które tu są...” .

Nie wiadomo jednak czy mapy te wykonane były w rezultacie w Gdańsku, nie ma też jednoznacznych dowodów czy wyrytowano je w Augsburgu. Samuel Strubicz w swym liście nie podaje nazwiska rytownika, u którego zamówił ekslibrisy. W owym czasie to miasto było znaczącym centrum produkcji kartograficznej i wydawniczej, trudno w związku z tym jednoznacznie zidentyfikować kogo miał na myśli autor listu, pisząc o ekslibrisach i czy wspominany „skulptor” mógłby być wykonawcą wzmiankowanych map.

Najbardziej dzisiaj znane wydanie z 1613 roku wysztychował Hessel Gerrits (Gerard), amsterdamski rytownik, znany między innymi z opracowań map Rosji. On to spowodował wiązanie nazwiska Tomasza Makowskiego z poglądem wyłącznego autorstwa radziwiłłowskiej mapy Litwy. Pogląd ten jednak jest co najmniej kontrowersyjny. Wiemy bowiem, iż Makowski był przede wszystkim, o ile niewyłącznie, rytownikiem. Jego wiedza nie pozwalała na samodzielne stworzenie tak wielkiego dzieła. Czystorys mapy jednak został wykonany niewątpliwie ręką znawcy, fachowca grawerskiego i artysty. Różnorodność przedstawienia przede wszystkim elementów antropogeograficznych i nieszablonowe opracowanie szaty graficznej wskazuje na Tomasza Makowskiego jako jego wykonawcę. Powątpiewać jednak należy, by jego rola była większa. Dołożył on jednak wszelkich starań, aby swoje nazwisko wysunąć na plan pierwszy, co z pomocą Hessela Gerritsa, którego prawdopodobnie dobrze znał, całkowicie mu się udało. Gerrits określa Makowskiego wręcz jako geografa, którym ten zapewne nie był.

Kilka wersji przeróbki tej mapy znajduje się w Bibliotece Polskiej w Raperswilu, natomiast najstarszy znany egzemplarz posiada Biblioteka Uniwersytecka w Uppsali. Jest to prawdopodobnie egzemplarz drugiego wydania mapy. Jak wynika z listu kustosza kapituły warmińskiej ks. Tomasza Tretera do księcia Radziwiłła pierwsze wydanie mapy ukazało się najprawdopodobniej przed 1607 rokiem. Za datą roku około 1603 przemawia również wspomniany wyżej list Samuela Strubicza z Augsburga. Wierną kopię mapy jako kompletną wersję wydania z 1613 roku zamieścił w 1631 roku w swoim atlasie Jan Blaeu, korzystając z oryginalnych płyt Gerritsa. Inaczej jednak skomponowany został tekst objaśniający, pod którym usunięto podpis Tomasza Makowskiego. Zastosowano również inną ramkę. W atlasie Blaeuwa mapa składa się z czterech arkuszy „głównych” i dwóch arkuszy mapy środkowego i dolnego Dniepru. Siatka geograficzna z długością, mierzoną od południka zerowego przechodzącego przez Pic de Teide na Teneryfie (Wyspy Kanaryjskie). Zmniejszony wariant mapy zamieszczano w większości znaczących atlasów holenderskich, francuskich, niemieckich i angielskich.

Mapa Radziwiłła-Makowskiego, uzupełniona wspaniałym, szczegółowo opracowanym kartonem dolnego biegu Dniepru i obszernym tekstem w języku łacińskim podpisanym inicjałami: T. M. Pol. stała się jednym z pomników ówczesnej kartografii tej części Europy. Sposób przedstawienia informacji w niej zawartych stawia ją na czele opracowań kartograficznych tego regionu, pozostawiając daleko w tyle inne regiony Rzeczypospolitej. Przez ponad 150 lat stanowiła ona jedyny materiał informacyjny, dotyczący ziem na niej przedstawionych. Do dzisiaj zadziwia znawców przedmiotu swym wspaniałym wykonaniem i ilością zawartej informacji geograficznej i historycznej. Niezbyt bogata ornamentyka spowodowała, iż współcześnie mapa ta nie jest powszechnie znana, gdyż często nawet wśród znawców liczy się bardziej estetyka, ilość i jakość winiet i kartuszy, a nie treść kartograficzna.

Prace Wilhelma Le Vasseur De Beauplana na Ukrainie

Okres panowania króla Władysława IV stał się, dzięki jego planom wojennym i ożywionej działalności militarnej, okresem rozkwitu między innymi kartografii, w tym przede wszystkim wojskowej. Gromadzący wokół siebie wybitnych oficerów król przykładał dużą wagę do zbierania i systematyzowania informacji o terenach będących teatrem jego działań wojennych. Wybitni inżynierowie zajmowali się budowaniem fortyfikacji, czołówka europejskich specjalistów artylerii szkoliła polską armię i doradzała królowi przy wyposażaniu swojego arsenału w nowoczesną broń, najwybitniejsi kartografowie gromadzili informacje, tworzyli opisy terytorialne, itineraria, opracowywali i wydawali mapy wojskowe. Wtedy to powstała unikatowa mapa morska ujścia Wisły, Helu i Zatoki Puckiej — jedyna znana polska mapa morska: Tabula topographica demonstrans situm Sinus Pucensis a Porta Weisselmunde usque ad Peninsulam Hel.

Jednym z najbardziej aktywnych oficerów w służbie polskiej był wówczas, pełniący swe stanowisko już za króla Zygmunta III Wazy francuski kartograf i inżynier wojskowy, Wilhelm le Vasseur de Beauplan (1600-1673). W dwa lata po wstąpieniu do polskiej armii zaczął kierować pracami inżynieryjnymi na Ukrainie, Podolu i Wołyniu. Poświęcał się nie tylko działalności stricte wojskowej, ale zakładał wsie, słobody, budował drogi i szlaki komunikacyjne, brał udział w wytyczaniu granicy polsko-moskiewskiej. W 1639 kierował wyprawą-spływem do ujścia Dniepru, w czasie której zbierał informacje do wydania trzyczęściowej mapy środkowego i dolnego biegu tej rzeki, opublikowanej później w atlasach Blaeuwów i ich przeróbkach. W czasie tej wyprawy dokonał pomiarów określających szerokość geograficzną ujścia Dniepru, co stało się jednym z najważniejszych przedsięwzięć w historii kartografii europejskiej. Ustalenie szerokości ujścia Dniepru na 46°50' , błąd zaledwie 15” w stosunku do rzeczywistego położenia, umożliwiło korektę ptolemeuszowskiego błędu wydłużenia osi Morza Śródziemnego wraz z przyległymi do niego lądami. Pomiary te wykorzystał na początku XVIII wieku Wilhelm Delisle, opracowując bardzo zbliżoną do rzeczywistego wyglądu mapę naszego kontynentu. W czasie tych prac Beauplan nie uniknął potyczek i starć zbrojnych z Kozakami i Tatarami, których hordy w mniej lub bardziej zorganizowany sposób opanowały w tamtym okresie wschodnie i południowo-wschodnie rubieże Rzeczypospolitej .

Pierwszy okres pobytu francuskiego oficera na Ukrainie zaowocował wydaniem sporządzonej w orientacji południowej rękopiśmiennej mapki południowej części Ukrainy z Morzem Azowskim i Krymem: Tabula Geographica Ukraińska^[1]. Zachowała się ona do dzisiaj w atlasie Fryderyka Getkanta, autora wspomnianej wyżej unikatowej mapy morskiej. Po roku 1639 mapa została uzupełniona opracowaniem województwa Podolskiego, części obszarów naddnieprzańskich oraz Pokucia i Wołynia. Beauplan korzystał między innymi z pomocy polskiego wywiadu wojskowego, którego prawdopodobnie po części był organizatorem. W pracach tych pomagał mu Sebastian Aders, który z rozkazu hetmana wielkiego koronnego prowadził działalność wywiadowczą na Bałkanach i na Krymie.

W roku 1645 Beauplan otrzymuje od króla Władysława IV przywilej wydrukowania tzw. mapy specjalnej Ukrainy, nieobejmującej Morza Czarnego, Chanatu Krymskiego, Mołdawii i Dzikich Pól: Delineatio specialis et accurata totius Ukrainae cum suis palatinatibus ac districtibus provinciisque adiacentibus. Mapa generalna, w mniejszej skali, lecz obejmująca wyżej pominięte tereny opracowana została jednak wcześniej i wyrytowana w 1648 roku przez przyjaciela Beauplana, gdańskiego rytownika Wilhelma Hondiusza (+ 1652).

Pierwowzorem tej mapy musiała być wspomniana wyżej Tabula Geographica Ukraińska. Hondiusz ukończył również w 1650 roku płyty mapy specjalnej, skorygowane pod wpływem uwag autora po ostatecznym opuszczeniu Ukrainy na skutek dymisji otrzymanej od Mikołaja Potockiego w 1647 roku. Spuścizna po Wilhelmie Hondiuszu została z polecenia króla Jana Kazimierza opieczętowana i dokładnie spisana. Z listu nakazującego opieczętowanie tego zbioru dowiadujemy się o istnieniu Atlante Polonico, welchen... Beauplan zu designieren angefangen[hat]; atlas ten podobno zawierał dwadzieścia map. Król nie znał prawdopodobnie spuścizny po Hondiuszu, wiedział jednak, że ten zajmował się wydawaniem prac Beauplana, być może również dotyczących całej Polski. Znał on charakter i jakość prac Francuza i zakładał z pewnością, iż Hondiusz był w posiadaniu materiałów, które należało utajnić.

W 1660 roku francuski wydawca Jacques Cailloué opublikował obszerny opis Ukrainy, autorstwa Beauplana. Do tego dzieła dołączone zostały nie tylko wykonane przez Hondiusza Beauplanowskie mapy, ale również inne jego rysunki mające ilustrować jego tekst. Odnalezione w 1952 roku w Bibliotece Miejskiej w Gdańsku jedenaście mapek ziem ukraińskich oraz mapka Królestwa Polskiego, wykonane ręką Hondiusza, miały być właśnie dołączone do generalnego opisu Ukrainy. Korespondencja Beauplana i Hondiusza nasuwa przypuszczenie, że francuski kartograf zmuszony był do zabiegania o wypłacenie mu przez króla Jana Kazimierza obiecanego przez Władysława IV wynagrodzenia za wykonaną pracę. Czy obiecane wynagrodzenie otrzymał — nie wiadomo. Nie wiadomo również nic konkretnego o wydaniu Beauplanowskich zdjęć całego Królestwa, choć prawdopodobnie z takimi zamiarami nosił się on w czasie prac nad mapami Ukrainy.

Czym był naprawdę wspomniany wyżej Atlante Polonico? Wspomina o nim syn spadkobiercy Hondiusza, młody Polman, zamierzający wydać je w Holandii, opatrzone tekstami bodajże księdza Lipskiego z Warszawy. Nie może to być jednak wielka mapa Rzeczypospolitej Beauplana, gdyż ten nie był czasowo w stanie takiej mapy przygotować. Hondiuszowska mapa całego Królestwa, opracowana na podstawie Beauplanowskich zdjęć, pozostaje więc nadal tajemnicą. Trudno jednak uwierzyć, by 20-arkuszowa mapa Królestwa Polskiego uszła uwagi kartografów, księgarzy czy osób z otoczenia polskiego dworu królewskiego. Pod pojęciem Atlante Polonico kryje się więc zapewne zbiorek jedenastu mapek, odkryty w 1952 roku. Przy założeniu, że zbiorek ten jest niekompletny i że 8-9 mapek zaginęło można stwierdzić, iż Beauplan w istocie zamierzał wydać atlas Polski w niewielkim formacie 19 x 14 cm, z rozbudowaną częścią opisową. W sumie byłoby to owych dwadzieścia map, o których wspomina król Jan Kazimierz w swoim liście zarządzającym opieczętowanie spadku po Hondiuszu. Nie wyjaśnione są również okoliczności, które spowodowały, że spadkobierca dzieł Hondiusza mógł zabiegać w Holandii o wydanie fragmentów ostemplowanej przez polskiego króla kolekcji. Czyżby potrzebował na to specjalnego zezwolenia kancelarii królewskiej, czy ostemplowania dokonano wyłącznie w celach ewidencyjnych, co nie miałoby przecież większego sensu.

Mapa specjalna Ukrainy została opracowana na podstawie pomiarów, badań i obserwacji samego autora, w orientacji południowej. Choć znał on mapę Wielkiego Księstwa Litewskiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła i Tomasza Makowskiego, to jednak nie wzorował się na niej przedstawiając tereny wspólne obydwu mapom, popełniając często większe błędy niż zespół, w tym przede wszystkim jezuici, opracowujący mapę Radziwiłła. O jednoosobowym opracowaniu i przygotowaniu mapy świadczy między innymi nierównomierność prezentacji zawartej na niej informacji. Beauplan przedstawia dokładniej te tereny, na których dłużej się zatrzymywał, natomiast bardziej pobieżnie traktuje te, na których bawił krótko, które odwiedzał sporadycznie. Niezwykle trudne warunki, zarówno ze względu na sam charakter prac kartograficznych w tym okresie, jak i na stosunki panujące wówczas na Ukrainie stawiają prace Beauplana na szczególnym miejscu w historii kartografii polskiej. Z jego listu-memoriału do ministra Colberta wynika, że używał on do prac na kresach Królestwa Polskiego nowoczesnych instrumentów pomiarowych, takich jak astrolabium, odometr, zegar czy busola.

Mapa generalna Ukrainy w zasadzie nie różni się od rękopiśmiennej Tabula Geographica Ukraińska. Jest redukcją mapy specjalnej. Jako mapa obejmująca całą Ukrainę była często umieszczana w formie przeróbek w najrozmaitszych dziełach kartograficznych.

Mapka Polski pochodząca z niedawno odnalezionego w Gdańsku zbioru stała się szybko bardzo popularna i wielokrotnie publikowana przez znaczących kartografów i geografów ze względu na naniesione na nią poprawki, odgrywające przełomową rolę w rozwoju kartografii Europy.