Przed kilku laty w środowisku Instytutu Geografii Historycznej Kościoła w Polsce przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, placówce naukowo-badawczej powstałej w 1957 roku z inicjatywy profesora Jerzego Kłoczowskiego (który nadal nim kieruje), skrystalizowała się ostatecznie idea opracowania Atlasu Historii Społeczno-Religijnej Europy Środkowo - Wschodniej. To śmiałe przedsięwzięcie, z perspektywy krótkiego jeszcze upływu czasu, okazało się nie tylko decyzją ważką i ze wszech miar trafną naukowo, ale w dodatku, obecnie, nabrało wyjątkowej aktualności. Nic więc dziwnego, że wzbudziło ono zrozumiałe zainteresowanie i chęć bliższej współpracy ze strony licznych środowisk naukowych, tak w kraju jak i na świecie.

W dotychczasowych kilkudziesięcioletnich badaniach Instytutu Geografii Historycznej Kościoła w Polsce cały, z dużym rozmachem prowadzony wysiłek naukowy, zgodnie z przyjętymi wcześniej założeniami, koncentrował się nad przygotowaniem Atlasu Historycznego wszystkich wyznań w obrębie historycznych ziem polskich. Jednak rozszerzenie zasięgu terytorialnego i czasowego Atlasu na Europę środkowo-wschodnią, przedsięwzięcia uwzględniającego teraz wszelkie Kościoły, społeczności, denominacje i postawy religijne, spowodowało konieczność dokonania zmian w koncepcji. Musiało bowiem nastąpić przesunięcie ciężaru prac badawczych, jak również poszerzenie współpracy zagranicznej w daleko szerszym zakresie, aniżeli planowano.

Bardzo ważnym momentem stało się podpisanie w 1989 roku w Lublinie umowy między Katolickim Uniwersytetem Lubelskim a reprezentującym znane i cenione wydawnictwo wiedeńskie IRSA, dr. Józefem Grabskim. Gwarantuje to publikację Atlasu na światowym poziomie edytorskim. Publikowany będzie w dwóch wersjach językowych, polskiej i angielskiej.

Określenie Europa środkowo-wschodnia funkcjonuje w nauce światowej za sprawą Oskara Haleckiego od polowy naszego stulecia. Samo jednak zdefiniowanie obszaru stanowiącego Europę środkowo-wschodnią okazało się nie tylko daleko trudniejsze, ale i budzące liczne spory i kontrowersje. Ujawniło się to w pełni w toku licznych dyskusji samego zespołu pracującego nad Atlasem, jak i z udziałem specjalistów różnych dyscyplin naukowych. Z najistotniejszych podnoszonych wówczas kwestii m.in. zwracano uwagę na to, że obszar Europy środkowo-wschodniej, w przeciwieństwie do pozostałych części kontynentu europejskiego, nie jest tak wyraziście wyodrębniony. Obok wielu różnych elementów cechuje go nie tylko częsta zmienność granic politycznych, ale i różnorodność ludów i narodów, języków, kultur itd. Zdajemy sobie w pełni sprawę z trudności precyzyjnego określenia „Europa środkowo-wschodnia”, które budzi też i nasze zastrzeżenia, powodując, że w tej sytuacji arbitralność ustaleń nie tylko jest nieunikniona, ale i konieczna.

W założeniach Redakcji Atlasu Europę środkowo-wschodnią stanowią przede wszystkim kraje przynależne historycznie do chrześcijaństwa zachodniego, na wschód od obszaru zwartego osadnictwa ludności niemieckiej i włoskiej, na północy od krajów bałtyckich po Chorwację i Adriatyk na południu. Na wschodzie stanowi ją granica cywilizacyjna chrześcijaństwa zachodniego i wschodniego. Ze względu na to, że granice tak określonego obszaru podlegały w ciągu wieków poważnym zmianom, wręcz konieczne staje się także uwzględnienie terenów pogranicznych.

Zasadniczy zrąb Atlasu historii społeczno-religijnej Europy środkowo-wschodniej stanowić będą: Czechy, historyczne Węgry, Polska i Rzeczpospolita polsko-litewsko-ruska z. Ukrainą i Białorusią. Przy takim postawieniu sprawy oczywiste staje się włączenie Chorwacji i Siedmio-grodu, dzisiejszej Słowacji, Słowenii i w pewnej mierze Serbów, Rumunów, także Bułgarów, szczególnie tam, gdzie i u nich krzyżowały się w historii wpływy wschodnioeuropejskie z zachodnimi. Z pola widzenia nie może także zniknąć Wiedeń i wschodnia Austria, z racji swych wielorakich powiązań w długim trwaniu z terenami Europy środkowo-wschodniej, a także ze względów porównawczych, niektóre obszary położone na zachód i wschód od tak generalnie zakreślonego obszaru.

Według przyjętych założeń każdy z tomów Atlasu, o wymiarach 26 x 33 cm, powinien zamykać się w granicach około 300 stron druku. Na każdy tom złoży się kilka części w odpowiednich proporcjach. Będą to części: 1. kartograficzna (mapy, kartogramy, kartodiagramy, wykresy — dla ilustracji załączamy tu kilka autorstwa Jana Skarbka i Zofii Żuchowskiej); 2. ilustracyjna (kolorowa i czarnobiała); 3. syntetyczny tekst, 4. z ewentualnymi uzupełniającymi informacjami (tabele) oraz 5. podstawa dokumentacyjna. Każdy też tom zaopatrzony zostanie w indeksy osób i miejscowości, z uwzględnieniem nazw używanych w różnych językach w odpowiednich okresach.

W tak szeroko zakrojonym tematycznie Atlasie wykorzystany będzie dotychczasowy dorobek badawczy i kartograficzny historiografii polskiej. Ważne w nim miejsce zajmują prace na temat stosunków społeczno-religijnych, dotyczące ziem polskich, które od przeszło trzech dziesięcioleci systematycznie są prowadzone w Instytucie Geografii Historycznej Kościoła w Polsce. Zaledwie część, i to niewielka, tego dorobku prezentowana była szerzej w ramach kolejno podejmowanych prób syntez chrześcijaństwa w Polsce, zespołowych i indywidualnych, publikowanych w kraju i poza granicami, w postaci bogatych zestawów map tekstowych albo też ujętych w formie odrębnych „atlasików”. Także w węższym zakresie w zespołowych opracowaniach, poświęconych niektórym diecezjom na ziemiach polskich.

Bogate opracowanie tej tematyki dla ziem polskich Rzeczypospolitej polsko-litewsko-ruskiej rodzi obawy, zresztą uzasadnione, że w wielu wypadkach mogą nastąpić dysproporcje w porównaniu z innymi obszarami objętymi programem Atlasu. Z taką ewentualnością liczy się kierownictwo Atlasu, jakkolwiek obecnie nie można jednoznacznie rozstrzygnąć tych kwestii, aż do czasu definitywnego zamknięcia tomu. Jeśli nie zdoła się do czasu opracowania Atlasu wypełnić tych luk, z konieczności trzeba będzie ograniczyć się do wcześniej zaplanowanych sondaży.

Z tych też powodów tak ważną rolę, zasadniczą można powiedzieć, odgrywają — obok innych form — organizowane sympozja i spotkania międzynarodowe większych zespołów badaczy i specjalistów z różnych dziedzin, poświęcone problemom Atlasu. Dotychczasowe bowiem doświadczenia takich spotkań (Budapeszt, Praga, Kijów, Lublin i inne), a także — przy okazji międzynarodowych kolokwiów poświęconych wybranym węzłowym problemom chrześcijaństwa czy stosunków między narodami w Rzeczypospolitej, podczas których obecna jest również problematyka atlasowa (Rzym, Lublin, Kamieniec Podolski, Wilno, Grodno), pozwalają nie tylko ogarnąć i ocenić dotychczasowy dorobek historiograficzny poszczególnych państw, ale i zsynchronizować na przyszłość wysiłki badawcze. Szczególnie istotne znaczenie ma inicjowanie niezbędnych prac w odniesieniu do poszczególnych państw, możliwych do zrealizowania w perspektywie niedługiego czasu. Prezentowany jest jednocześnie podczas tych spotkań dorobek kartograficzny Instytutu Geografii Historycznej (np. Budapeszt, Rzym, Praga), poprzez ukazywaną problematykę ze wszystkich działów Atlasu. Pokazuje ona nie tylko stosowane metody i różne rozwiązania geograficzne, ale i ogromne możliwości ujęć syntetycznych, z czego nie zawsze korzystały środowiska naukowe Europy środkowo-wschodniej.

Efektem stałych spotkań, a obecnie coraz częstszych, są też ważne i liczące się bezpośrednie kontakty badaczy i zazębiająca się, coraz bardziej skoordynowana ścisła współpraca stale poszerzającego się grona autorskiego. Dotyczy ona gromadzenia literatury, szczególnie niedostępnej w Polsce, materiałów kartograficznych i różnego rodzaju źródeł drukowanych (m.in. schematyzmów diecezjalnych różnych wyznań) ze szczególnym uwzględnieniem statystyk z różnych okresów, a także i sięgania do źródeł rękopiśmiennych. Współpraca ta właśnie spowodowała, że już teraz zaistniała konieczność organizowania, co pewien czas, roboczych spotkań i konsultacji w mniejszych grupach tematycznych, co pozwoli — jak sądzimy — jeszcze bardziej zintensyfikować realizację aktualnych prac badawczych. Już obecnie ustalony harmonogram przewiduje, że w najbliższym czasie tego typu spotkania będą miały miejsce kolejno: w Pradze, na Węgrzech oraz w Kijowie, gdzie już wcześniej odbyło się jedno spotkanie w wąskim gronie historyków. W dalszej kolejności: we Lwowie, na Litwie i w Mińsku na Białorusi. Przez cały czas miejscem spotkań jest też Lublin, gdzie gościmy naszych stałych współpracowników, omawiając wspólnie dostarczone materiały, propozycje ujęć kartograficznych, jak i gotowe już mapy.

W tym zbiorowym dziele przygotowania Atlasu, oprócz historyków polskich z wielu ośrodków naukowych, uczestniczą liczni i znani specjaliści z Europy środkowo-wschodniej: Czech, Słowacji, Węgier, Białorusi, Litwy, Łotwy, Estonii, Ukrainy, Rosji, Chorwacji, Słowenii, Rumunii oraz innych krajów Europy: Belgii, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch a także Stanów Zjednoczonych. W realizację Atlasu zaangażowany jest również Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej — Fundacji Jana Pawła II, z siedzibą w Rzymie.

Obecnie prowadzone są intensywne prace nad całą serią tomów syntetycznych, chronologicznych. Poświęcone są one wielkim epokom historycznym. Proponowany podział Atlasu na tomy przedstawia się następująco:

• tom I — od starożytności do schyłku XII wieku,
• tom II — wieki XIII-XV (być może, że. obejmie także lata dwudzieste i trzydzieste XVI stulecia),
• tom III — wieki XVI-XVIII,
• tom IV — wiek XIX (od końca XVIII wieku do I wojny światowej 1914-1918),
• tom V — wiek XX.

Niewykluczone, co we wstępnych planach zakładano, a co obecnie wyraźnie rysuje się w toku prac, że wobec bogactwa materiału konieczne będzie opublikowanie niektórych tomów w dwóch, a może nawet w trzech woluminach. Dotyczy to między innymi dwóch ostatnich tomów Atlasu, odnoszących się do XIX i XX wieku.

W pracach nad Atlasem szczególne miejsce zajmuje obszar Białorusi, Litwy, Ukrainy i Rosji. Wieloletnie prace, możliwe m. in. dzięki pomocy finansowej Fundacji Jana Pawła II za co w tym miejscu pragniemy złożyć gorące podziękowanie, zaowocowały, generalnie rzecz ujmując, wstępnym Atlasem Kościoła katolickiego dla wymienionego wyżej terenu. W swej bogatej problematyce obejmuje on m. in. struktury terytorialne Kościoła łacińskiego i unickiego, także i prawosławnego, w różnych przekrojach czasowych: 1772, 1825, 1914, 1925 itd., od najwyższych jednostek aż po najniższe ogniwa — parafie i kaplice. Zagadnienia te ilustrują mapy punktowe parafii, filii i kaplic w ramach diecezji, kartogramy oraz kartodiagramy. Ważne miejsce w Atlasie zajmują struktury personalne, duchowieństwo — wierni. W bogatej problematyce Atlasu m. in. nie zabrakło też ujęć graficznych przedstawiających relację Kościół - Stolica Apostolska, włącznie z całą poufną w ciągu XIX wieku korespondencją Kościół — państwo, obok oficjalnej, urzędowej, kontrolowanej przez państwo . Pokazują one również walkę z Kościołem katolickim, rozmiary strat, martyrologię duchowieństwa, działalność podziemną Kościoła itd. Szczególne miejsce zajmują zakony i ich wszechstronna działalność na różnych polach. Całość zawiera próbę bilansu podsumowującego dokonania i rozmiary spustoszeń dokonanych przez państwo ateistyczne, po objęciu władzy przez bolszewików.

Atlas będący w opracowaniu dla Rosji, dziś w dobie dokonujących się przemian politycznych, zainteresowania Kościołem, potrzebami religijnymi ludzi i odżywającymi strukturami kościelnymi stanowi niezwykle potrzebne i aktualne dzieło, które wykorzystywane będzie dla różnych potrzeb, w tym także katechizacyjnych. Powinno być wykonane i udostępnione jak najszybciej nie tylko na terenie Rosji, ale także i zachodniej Europy.

Osobny problem stanowić mogą również materiały dotyczące poszczególnych zagadnień i wyznań, wyraźnie rozrastające się do pokaźnych rozmiarów. Uwzględnienie ich w tomach chronologicznych poświęconych całościowej sytuacji i ewolucji nie wydaje się celowe. Wielokrotnie bowiem podnoszono w dyskusjach nad Atlasem, że istnieje niebezpieczeństwo zdeformowania niezbędnej w każdym tomie równowagi. Obecnie już dostrzegamy np., że bardzo bogaty materiał dotyczący struktur Kościoła łacińskiego, ujęty w różnych przekrojach, czy też dotyczący zakonów, jest już tak imponujący, że z powodzeniem można stworzyć, niejako dodatkowo, dwa a nawet i trzy woluminy pomocnicze w stosunku do głównej serii chronologicznej. Te woluminy pomocnicze pokazują szczegółowo problematykę struktur. Są one ważne i cenne dla badaczy, funkcjonując samodzielnie.

Na szersze uwzględnienie zasługuje również wiele innych bardzo istotnych zagadnień. Tu z konieczności zasygnalizujemy zaledwie kilka. Przede wszystkim osobny tom powinien być poświęcony tak ważnemu problemowi, jakim jest zjawisko emigracji z krajów Europy środkowo-wschodniej, dynamicznie przybierające na sile od końca XIX stulecia. Szczegółowo powinno też zostać przedstawione chrześcijaństwo wschodnie w ramach Europy środkowo-wschodniej, jak również i chrześcijaństwo protestanckie, bardziej rozdrobnione. Dotyczy to również islamu oraz innych wyznań niechrześcijańskich. W naszych pracach jednak priorytetowe są tomy chronologiczne, co jednak nie oznacza, że zaniechane będą prace nad tak pojętymi tomami, bardziej syntetycznymi.

Przyjętą zasadą jest dążenie do przedstawienia w Atlasie historii społeczno-religijnej Europy środkowo-wschodniej w odniesieniu do Europy jako całości. Ta perspektywa porównawcza dominować będzie we wszystkich naszych ujęciach poprzez ukazanie wzajemnych relacji, współzależności i oddziaływań, ale również i odrębności w całej Europie środkowo-wschodniej czy chociażby też, w jej ramach, pewnych mniejszych regionów.

Jak już nadmieniliśmy wcześniej, obecnie prowadzone są prace nad tomami chronologicznymi. Schemat makiety problemowej tomu obejmuje kilka działów, które z kolei podzielone są na części. Każdy tom otwiera dział I, ogólny, poświęcony krajobrazowi naturalnemu i kulturalnemu, demografii w różnych jej aspektach, stosunkom politycznym, gospodarczym oraz stosunkom religijno-wyznaniowym.

Dział II obejmuje zasadniczy zrąb tomów Atlasu. Stanowić go będą struktury terytorialne, pokazujące obraz przestrzeni kościelnej od najwyższych jednostek organizacyjnych (metropolii, diecezji), aż po najniższe, podstawowe komórki — parafie, oraz personalne (duchowieństwo — wierni), a także funkcje.

Dział III poświęcony jest zakonom męskim i żeńskim.

Ostatni dział IV dotyczy życia religijnego. Obejmuje on problematykę religijną, stowarzyszenia religijne, organizacje zarówno społeczne, jak i polityczne, szkolnictwo, środki masowego przekazu itd.

Prace nad Atlasem historii społeczno-religijnej Europy środkowo-wschodniej zakończone zostaną w 1994 roku, chociaż dziś trudno jeszcze przewidzieć, czy równocześnie zamknięte zostaną prace nad wszystkimi tomami, czy też w przypadku niektórych będą jeszcze kontynuowane przez jakiś czas.

Na kanwie tych rozważań nasuwa się siłą rzeczy szereg nowych propozycji. Wydaje się, że pożyteczne byłoby, w związku z zebraną olbrzymią dokumentacją w zakresie literatury, opublikowanie selektywnej bibliografii poświęconej zagadnieniom społeczno-religijnym Europy środkowo-wschodniej. Nie tylko grupowałaby ona materiał, w niewielkiej części uwzględniony w tym dziale dokumentacyjnym dziale Atlasu, ale i jednocześnie pokazywałaby zaniedbane dotąd dziedziny, wytyczała na przyszłość kierunki dalszych badań, spełniając zarazem — choć w innym wymiarze — funkcje tomu pomocniczego dla całości.

Już dziś, na obecnym etapie zaawansowanych badań konieczne jest przygotowanie przez międzynarodowy zespół badaczy wstępnego zarysu    historii społeczno-religijnej tego regionu. Powstanie takiego, na razie jedno- lub dwutomowego dzieła, zbierającego i podsumowującego dorobek atlasowy, byłoby nie tylko znaczącym sukcesem naukowym, w tym także i środowiska lubelskiego, ale, być może, wkładem na rzecz podjęcia w niedalekiej przyszłości prac nad wielotomową syntezą.

Część materiałów Atlasu, odpowiednio zestawiona, powinna być wydana niezależnie od Atlasu jako podręczne „atlasiki”, służące jako pomoce w nauce historii w szkołach różnych poziomów.

Wolno mieć nadzieję, że nawiązane kontakty i zadzierzgnięte przyjaźnie badaczy różnych krajów zaowocują w dalszych badaniach nad poruszaną tu tematyką w ramach współpracy różnych Instytutów, współpracy Uniwersytetów, czy też innego typu prac zespołowych, lub indywidualnych, bez uprzedzeń, dla poznania minionej rzeczywistości.