Stan badań nad polską emigracją polityczną po II wojnie światowej (przegląd bibliografii)
Stan badań nad polską emigracją polityczną po II wojnie światowej (przegląd bibliografii)
W okresie powojennym prowadzenie badań nad dziejami emigracji było w kraju, ze względów politycznych, w zasadzie niemożliwe. Dotyczyło to zwłaszcza sfery aktywności politycznej wychodźstwa skierowanej przeciw interesom władz PRL. Nieco lepiej wyglądały szanse badania piśmiennictwa emigracyjnego. I tutaj co prawda pojawiały się zastrzeżenia natury cenzuralnej. Literatura była jednakże, m.in. w wyniku świadomego eksponowania dzieł i pisarzy apolitycznych, bądź akceptowalnych przez system[1], a także obecności najwybitniejszych dzieł w drugim obiegu, materią znacznie lepiej znaną niż polityka. Za prowadzeniem badań nad literaturą pośrednio przemawiały także nieliczne edycje książek autorów emigracyjnych opublikowane przez krajowe oficyny po 1956. Dynamiki zainteresowaniu piśmiennictwem emigracyjnym nadało uhonorowanie Czesława Miłosza Nagrodą Nobla, wydarzenie, które zbiegło się z liberalizacją cenzury po Sierpniu 1980 r.
Krajowa rzeczywistość powodowała, że badania dotyczące dziejów politycznych, myśli i piśmiennictwa politycznego emigracji mogły być prowadzone jedynie na obczyźnie. Wychodźstwo nie było jednak do nich ani przygotowane, ani, co może budzić pewne zdziwienie, nimi zainteresowane. Brało się to z jednej strony z braku odpowiednich instytucji, z drugiej, i ten powód zaniechań wydaje się ważniejszy, ze szczególnego zainteresowania okazywanego przede wszystkim przeszłości wojennej, ku której kierowana była aktywność indywidualnych badaczy, instytucji oraz odbiorców (czytelników)[2]. Zjawisko to widać dobrze w przypadku literatury wspomnieniowej, niemal w całości poświęconej okresowi II wojny i tylko w incydentalnych przypadkach wykraczającej nieco poza cezurę 1945 r.[3]
Nie znaczy to jednak, że poza krajem nie zrobiono przed 1989 r. niczego dla udokumentowania działań i dziejów emigracji. Tytułem przykładu można wspomnieć socjologiczne studium Jerzego Zubrzyckiego, Polish immigrants in Great Britain. A study of adjustment, The Hague 1956, zbiorową pracę pod red. Tymona Terleckiego Literatura polska na obczyźnie 1940-1960, t. 1-2, Londyn 1964, 1965 oraz reportaż Bohdana Czaykowskiego i Bolesława Sulika, Polacy w Wlk. Brytanii, 1961.
Klimat wokół badań nad szeroko rozumianymi działaniami podejmowanymi poza krajem uległ zmianie w końcu lat osiemdziesiątych. Przyczyną tego stanu rzeczy była zarówno likwidacja cenzury, jak i chęć zaświadczenia dokonań emigracji, która kończyła pewien etap swej roli i misji. W podejmowanych badaniach nad dziejami wychodźstwa rozpoczął się nowy okres, co nie oznaczało jednak ani ich planowości, ani koordynacji trudnych do osiągnięcia w związku ze znacznymi kosztami prac, koniecznością prowadzenia kwerend w wielu miejscach. Ten problem ograniczał zwłaszcza badaczy krajowych.
Nieoczekiwanie kłopoty zrodziły się też w związku z zabiegami niektórych ośrodków krajowych, prześcigających się w latach dziewięćdziesiątych w pozyskiwaniu do swych zasobów materiałów z zagranicy. Zwiększa się przez to liczba miejsc przechowywania emigracjanów, także tych wytworzonych przez jedną instytucję. Trzeba ich obecnie szukać w kilku archiwach bądź bibliotekach, w kraju i za granicą. Wszystko to ma wpływ nie tylko na liczebność prac, ale także na ich zakres tematyczny i nierzadko na jakość. W konsekwencji brak syntetycznych studiów poświęconych np. dziejom politycznym, bo takie wymagają objęcia badaniem jeśli nie wszystkich, to na pewno wielu ośrodków i przejawów aktywności.
Trudności nie spowodowały wszakże spadku zainteresowania tematem. Można nawet powiedzieć, że wprost przeciwnie. Dzieje emigracji politycznej uznawane są za wdzięczny obszar badań, w dużej mierze dlatego, że prawie każda poważna, źródłowa praca ma charakter pionierski. Dowodem znaczenia badań nad wychodźstwem jest istnienie paru periodyków naukowych poświęconych w części bądź wyłącznie dziejom emigracji („Przegląd Polonijny” wydawany przez Komitet Badań nad Polonią PAN, „Studia Polonijne” Towarzystwa Naukowego KUL, „Archiwum Emigracji” Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w jakimś sensie także „Duszpasterz Polski Zagranicą”). Przy okazji warto zwrócić uwagę na słabnące zainteresowanie publicystyki problematyką emigracyjną, czemu towarzyszy zwiększająca się liczba tekstów o charakterze naukowym. Można także stawiać tezę o zmniejszaniu się zainteresowania literaturą emigracyjną[4], być może ze względu na zaaklimatyzowanie się w kraju nazwisk najwybitniejszych żyjących i nieżyjących pisarzy oraz stosunkowo niezłą znajomość ich twórczości.
Przegląd efektów badań wypada rozpocząć od prac natury ogólnej, tzn. stawiających sobie za cel opis dziejów emigracji traktowanej jako całość, bądź większych skupisk polskich w różnych częściach świata. Zwraca tutaj uwagę tom Polonia w Europie (praca zbiorowa pod red. Barbary Szydłowskiej-Ceglowej, Poznań 1992), dotyczący nie tylko sytuacji po 1945 r. (stąd użycie pojęcia „Polonia” w tytule). Z pewnymi jej wątkami koresponduje, również zbiorowego autorstwa, Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (red. Andrzej Pilch), książka, która zawiera informacje na temat wychodźstwa po 1945. W 1989 r. ukazało się cenne studium Keitha Sworda (współautorzy Norman Davies, Jan Ciechanowski), poświęcone procesowi formowania się polskiej społeczności w Wlk. Brytanii po wojnie (The formation of the Polish Community in Great Britain 1939-50, London 1989). Praca ta, znakomicie uzupełniająca wspomniane już studium J. Zubrzyckiego, dała początek badaniom nad swoistościami skupisk emigracyjnych, które zaowocowało kolejnymi badaniami Sworda. Trzeba tu wspomnieć przede wszystkim o pracy Identity in flux. The Polish Community in Britain (London 1996). Niektóre przejawy życia społecznego Polaków w Wlk. Brytanii opisał Tadeusz Radzik (Z dziejów społeczności polskiej po drugiej wojnie światowej 19451990, Lublin 1990). Skupisku polskiemu w Austrii poświęcona jest praca A. Pilcha Losy Polaków w Austrii po drugiej wojnie światowej 1945-1955, Wrocław 1994, w Niemczech Czesława Łuczaka Polacy w okupowanych Niemczech 1945-1949, Poznań 1994, w Stanach Zjednoczonych studium Danuty Mostwin Emigranci Polscy w USA (Lublin 1991), w Australii książka Jana Lencznarowicza (Prasa i społeczność polska w Australii 1928-1980, Kraków 1994). Mikrosyntezą dziejów politycznych emigracji powojennej jest praca Rafała Habielskiego Emigracja (Warszawa 1995), która ukazała się w ramach serii Dzieje PRL.
Osobnej uwagi wymagają dwa obszerne wydawnictwa obejmujące dość rozległą problematykę, mające zarazem ambicje syntetyczne. Pierwsze to składająca się z 10 tomów seria zatytułowana Prace Kongresu Kultury Polskiej, który obradował w Londynie we wrześniu 1985 r. Pięć tomów dotyczy sfery kultury, literatury i oświaty na emigracji (Literatura polska na obczyźnie, red. Józef Bujnowski, Filozofia polska na obczyźnie, red. Wiesław Strzałkowski, Polskie więzi kulturowe na obczyźnie, red. Mieczysław Paszkiewicz, Oświata, książka i prasa na obczyźnie, Wieczór poezji drugiej emigracji, red. Irena Delmar, Olga Żeromska). W 10 lat później odbył się w Londynie III Kongres Kultury Polskiej na Obczyźnie, podczas którego zaprezentowane zostały wydawane od 1994, zakrojone na osiem tomów Materiały do dziejów niepodległościowego uchodźstwa polskiego 1939-1990. Problematyki powojennej dotyczą: t. 2 Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990 (red. Leonidas Kliszewicz), t. 3 Kierownictwo obozu niepodległościowego na obczyźnie 1945-1990 (red. Aleksander Szkuta), t. 4 Akcja niepodległościowa na terenie międzynarodowym 1945-1990 (red. Tomasz Piesakowski), t. 5 Pomoc krajowi przez niepodległościowe uchodźstwo 1945-1990 (red. Ryszard Lewicki), t. 6 Zakończenie działalności Władz RP na Uchodźstwie 1989-1991 (red. Ryszard Zakrzewski, Zbigniew Błażyński), t. 7 Wybór dokumentów (red. Andrzej Suchcitz, Ludwik Maik, Wojciech Rojek). Teksty składające się na tomy różnią się od siebie gatunkowo, nie są jednorodne jakościowo i prezentują niemal wyłącznie punkt widzenia „polskiego” Londynu[5]. Materiały są jednakowoż najpełniejszym i najszerszym opublikowanym dotąd opisem przedsięwzięć i osiągnięć emigracji powojennej i z tego choćby powodu zasługują na uznanie.
Przegląd problemów szczegółowych, wokół których koncentrują się badania historyków, trzeba zacząć od kwestii, która uznawana jest za kluczową, a mianowicie prac dotyczących działań władz na obczyźnie, innymi słowy instytucji legalizmu. Jego wymiaru formalnoprawnego dotyczy studium Jerzego Gawędy Legalizm polski w świetle prawa publicznego (Londyn 1959). Sprawa ta interesowała także Krystynę Marek, która w 1954 r. opublikowała rzadko przywoływaną przez badaczy rozprawę Identity and continuity of states in public international law (Geneve 1954).
Stosunkowo dużo prac poświęconych zostało instytucji głowy państwa na obczyźnie. Aczkolwiek żaden z prezydentów nie doczekał się jeszcze biografii, ich sylwetki oraz przedsięwzięcia polityczne są już stosunkowo nieźle znane. Sporo informacji przynoszą zwłaszcza teksty zamieszczone w t. 1 i 2 Materiałów do dziejów uchodźstwa niepodległościowego.
Sprawą ze zrozumiałych powodów interesującą badaczy pozostaje kryzys prezydencki, efektem którego był rozłam trwający od 1954 do 1972 r. O jego przyczynach i okolicznościach, w jakich się rozpoczął, pisali Leszek Brzoza (Piotr Skrzynecki), Gdy umierał prezydent Raczkiewicz, „Zeszyty Historyczne”, 1989, nr 87 oraz R. Habielski Kryzysy prezydenckie 1947 i 1954 r. Ich antecedencje i następstwa [w:] Warszawa nad Tamizą. Z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej, red. Andrzej Friszke; o przejawach i konsekwencjach rozłamu Anna Siwik (Polska emigracja polityczna lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Problem pojednania, „Dzieje Najnowsze”, 1994, nr 1 oraz Władze emigracyjne „Obozu Zjednoczenia” w latach 19541972, „Studia Historyczne”, 1994, nr 4); ostatnio większą pracę na ten temat opublikował Arkadiusz Urban (Dramat emigracyjny, Warszawa 1998). Swoją literaturę mają już także działania zmierzające do pojednania stron sporu. Pisali o tym m.in. Paweł Ziętara, Misja ostatniej szansy. Próba zjednoczenia polskiej emigracji politycznej przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego w latach 19521956, Warszawa 1995, a także Tadeusz Wolsza, Próba pojednania emigracji w 1950 r. Misja prof. Henryka Paszkiewicza, „Dzieje Najnowsze”, 1995, nr 4.
W porównywalnym stopniu rozpoznane są prace rządów na obczyźnie. O okresie wojny pisał Eugeniusz Duraczyński[6], natomiast politykę rządu wobec kraju w okresie powojennego pięciolecia rekonstruował T. Wolsza, który po serii artykułów poświęconych tej kwestii opublikował rozprawę Rząd RP na obczyźnie wobec wydarzeń w kraju 1945-1950 (Warszawa 1998). Artykuł Bronisława Wanke Władze legalne RP na uchodźstwie (1940-1970), „Zeszyty Historyczne”, 1979, nr 47, przynosi skład personalny i chronologię kolejnych gabinetów począwszy od mianowanego 30 IX 1939 r., a także chronologię obsady urzędu prezydenta i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych.
Nieco skromniej przedstawia się stan piśmiennictwa poświęconego działalności ugrupowań politycznych oraz ich myśli programowej. W 1954 r. Wacław Jędrzejewicz opublikował książkę Polonia. Amerykańska w polityce polskiej. Historia Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia (Nowy Jork 1954). Po jej ukazaniu się nastała długa przerwa i kolejne prace dotyczące tych zagadnień powstały w latach dziewięćdziesiątych. W 1995 r. wyszedł tom Myśl polityczna na wygnaniu. Publicyści i politycy polskiej emigracji politycznej (red. Andrzej Friszke), będący pokłosiem sesji zorganizowanej przez Instytut Studiów Politycznych PAN (tam m.in. mowa o koncepcjach T. Bieleckiego, W. Wasiutyńskiego, A. Ciołkosza, R. Piłsudskiego, Z. Zaremby). Dzięki studium A. Siwik PPS na emigracji w latach 1945-1956 (Kraków 1998) sporo wiadomo już o programie i działaniach podejmowanych przez socjalistów. Na uwagę zasługują prace Mariana S. Wolańskiego, mającego ambicje przedstawienia poglądów emigracji traktowanej jako całość wobec kluczowych kwestii polityki polskiej: Środowiska emigracyjne w Londynie i Paryżu a kwestia stosunków polsko-niemieckich (1949-1972), Wrocław 1992; Europa Środkowo-Wschodnia w myśli politycznej emigracji polskiej 1945-1975, Wrocław 1996.
Próbą analitycznego spojrzenia na londyńskie środowisko opiniotwórcze jest praca Wiesława Hładkiewicza Polska elita polityczna w Londynie 1945-1972 (Zielona Góra 1995), której zamysł przerósł jednak, jak się zdaje, intencje i ambicje autora[7].
Zagadnieniem nadal cieszącym się zainteresowaniem są losy Polskich Sił Zbrojnych w okresie bezpośrednio powojennym. Uwaga badaczy kierowała się dotąd ku sprawie rozwiązania PSZ, czego dowodem są np. artykuły Bronisława Lokaja Likwidacja Polskich Sił Zbrojnych 1945-1946, „Zeszyty Historyczne”, 1976; K. Sworda „Ich przyszłość nie będzie pomyślna”. Stanowisko władz brytyjskich w sprawie „opornych”, „Dzieje Najnowsze”, 1991, nr 2, Przemysława A. Sudka Likwidacja PSZ na Zachodzie w świetle dokumentów Rządu RP, „Mars”, 1993, nr 1, nr 35, Tadeusza Wyrwy Rozbrojenie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, „Więź”, 1997, nr 10 (468). Na ten temat sporo pisze także Aleksander Gella w książce Zagłada Drugiej Rzeczypospolitej 1945-1947, Warszawa 1998. Andrzej Zaćmiński natomiast jest autorem artykułów na temat ewentualnego wykorzystania byłych żołnierzy w razie wybuchu konfliktu między Zachodem a ZSRR (Polskie władze wojskowe na uchodźstwie wobec możliwości wybuchu nowej wojny (1945-1956), „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1997, nr 1-2; Trzecia wojna światowa w planach emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii w latach 1945-1956, „Czasy Nowożytne”, 1996, nr 1).
W ostatnich latach powstały także prace poświęcone organizacjom i losom byłych żołnierzy w okresie powojennym. Można tu wymienić Tadeusza Kondrackiego Historię Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii 1946-1966 (Londyn 1996) oraz Adama Zamoyskiego Zapomniane dywizjony. Losy lotników polskich (Londyn 1995).
Spora liczba prac dotycząca życia politycznego, a także te odnoszące się do nauki, kultury i sfery społecznej nie mają dotąd odpowiednika w biografistyce. Szlak przetarł Jerzy Jaruzelski, znawca twórczości Stanisława Mackiewicza, który opublikował jego biografię (Stanisław Cat-Mackiewicz 1896-1966. Wilno Londyn Warszawa, Warszawa 1994), dość skrupulatnie rekonstruując okres londyński. Książka Janusza Zuziaka o Marianie Kukielu (Generał Marian Kukiel 1885-1973. Żołnierz, historyk, polityk, Pruszków 1997) koncentruje się bardziej na działaniach wojskowo-politycznych niż twórczości generała-historyka. Można mieć nadzieję, że obie stanowić będą zachętę do badań nad osobistościami współtworzącymi środowiska opiniotwórcze poza krajem. Przy okazji wspomnieć wypada biografię Tadeusza Zabłockiego pióra Sławomira Niciei (Z Kijowa na Picadilly, Opole 1994) oraz autobiografię Tadeusza Walczaka Życie nie tylko własne, Londyn 1996. Wszystko wskazuje na to, że dotychczasowe zaniedbania biograficzne odnoszące się przede wszystkim do obszaru pozaliterackiego zniwelują przygotowywane przez Towarzystwo Naukowe KUL oraz poznański Zakład Badań Narodowościowych PAN prace leksykonograficzne. Na razie mamy do dyspozycji kwartalnik biograficzny Polonii „Polacy w świecie”, wydawany w Paryżu od 1994 przez Zbigniewa Judyckiego oraz monografię Karoliny Grodziskiej Polskie groby na cmentarzach Londynu (Kraków 1995), przynoszącą sporo informacji biograficznych.
Instytucją, która odegrała i nadal odgrywa dużą rolę w życiu skupisk emigracyjnych i polonijnych, jest Kościół. On też podjął najpoważniejsze z dotychczasowych wysiłki na rzecz udokumentowania swoich działań. Obecność Kościoła w życiu emigracji relacjonują prace: abpa Szczepana Wesołego, Fifty years of the Church in the Polish Diaspora 1945-1995, London 1995; ks. Józefa Guli, The Roman Catolic Church in the history of the exiled Polish community in Great Britain, London 1993, a także dzieła zbiorowe: Działalność męskich zgromadzeń zakonnych wśród Polonii, red. J. B. Bakalarz, R. Dzwonkowski, M. Krąpiec, A. Nadolny, P. Taras, J. Turowski, Lublin 1982, Współczesne środowiska emigracji polskiej. Sytuacja duszpasterska, red. J. Bakalarz, Lublin 1985; Papież Jan Paweł II a emigracja i polonia 1978-1989, red. R. Dzwonkowski, St. Kowalczyk, E. Walewander, Lublin 1991. Do dyspozycji mamy także monografię kościoła św. Andrzeja Boboli w Londynie (Kościół św. Andrzeja Boboli w Londynie, red. ks. Ryszard Juszczak, Londyn b.d.w.), pracę o ośrodku prowadzonym przez jezuitów 1955-1995. 40 lat życia i działalności Ośrodka Katolickiego Matki Bożej Miłosiernej. Londyn — Willesden Green, Londyn 1995 oraz Informator Duszpasterstwa Polskiego w Wielkiej Brytanii (J. Tworek, Londyn 1983) i Informator Polskiej Misji Katolickiej we Francji (red. Stanisław Jeż, Paryż 1995). Sporo informacji na temat działalności Kościoła poza krajem przynoszą materiały zamieszczane w periodykach wydawanych przez KUL, „Studiach Polonijnych” oraz „Duszpasterzu Polskim Zagranicą”
Przełom 1989 r., a także konsekwencje upływu czasu spowodowały, że wiele organizacji społecznych i politycznych utworzonych poza krajem w okresie powojennym zakończyło bądź ograniczyło aktywność. Rola, jaką odgrywały w okresie powojennym, stała się powodem opisu ich przedsięwzięć, w efekcie czego powstały np. prace Kazimierza Nowaka 50 lat Związku Lekarzy Polskich na obczyźnie 1944-1994, Londyn 1994, Stanisława Portalskiego, Zarys historii Stowarzyszenia Techników Polskich w Wlk. Brytanii, Londyn 1995 oraz monografie T. Radzika poświęcone Polskiej Macierzy Szkolnej (Polska Macierz Szkolna Zagranicą 1953-1993, Lublin 1995), Związkowi Nauczycielstwa Polskiego na Obczyźnie oraz Zjednoczeniu Polskiemu w Wlk. Brytanii, federacji zrzeszającej większość organizacji społecznych (Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii 1947-1997, Londyn 1997). Dowodem zainteresowania tego autora sytuacją oświaty na obczyźnie jest praca Szkolnictwo polskie w Wlk. Brytanii po drugiej wojnie światowej, Lublin 1991. Informacje dotyczące szkolnictwa w okresie bezpośrednio powojennym przynoszą także m.in.: praca zbiorowa, pod red. Albina Koprukowniaka Szkolnictwo polonijne na świecie. Zarys syntezy (Lublin 1995), Monografia Polskiego Wydziału Prawa 1944-1947 Uniwersytetu w Oxford (red. Janusz W. Cywiński, Tadeusz S. Rojewski, Wiesław Toporowski), Londyn 1997 oraz książki wspomnieniowo-dokumentarne np.: Polscy studenci żołnierze we Włoszech 1945-1947 (oprac. R. Lewicki), Londyn 1996 oraz Nasza niezwykła szkoła. Porto San Giorgio — Foxley 19451948, Londyn 1985.
Wymienione prace stanowią dobry wstęp do opisu wielu innych zasługujących na to organizacji. Należą do nich niewątpliwie instytucje o charakterze archiwalnym, naukowym i badawczym. I w tym wypadku rozpoczęto zabiegi wokół odtworzenia ich historii, jednak dotychczasowe efekty są wstępne i w zasadzie mają charakter informatorów, mówiących przede wszystkim o zbiorach, marginalnie traktujących dzieje samych instytucji. Myślę o przewodniku Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce i jego zbiory, oprac. Janusz Cisek (Warszawa 1997); przewodniku po Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego (Guide to the Archives of the Polish Institute and Sikorski Museum) autorstwa Wacława Milewskiego, A. Suchcitza i Andrzeja Gorczyńskiego oraz Informatorze Studium Polski Podziemnej. Londyn 1947-1997 (Londyn 1997), który przygotował A. Suchcitz.
Znacznie lepiej przedstawia się stan badań nad prasą i publicystyką. Przede wszystkim dysponujemy bibliografią zestawioną przez Jana Kowalika (Czasopisma polskie wydane poza granicami kraju od września 1939 r., t. 1-4, Lublin 1976, Suplement 1978) oraz znakomitym artykułem Publicystyka Lidii Ciołkoszowej, zamieszczonym w Literaturze polskiej na obczyźnie, opublikowanym później też jako osobny druk[8].
Obszerną już literaturą dysponujemy w przypadku paryskiej „Kultury”. Wymienić trzeba przede wszystkim edycję Archiwum „Kultury”, w skład której oprócz wspomnień Jerzego Giedroycia, założyciela i redaktora miesięcznika (Autobiografia na cztery ręce, oprac. Krzysztof Pomian, Warszawa 1994), wchodzą tomy korespondencji redaktora z Witoldem Gombrowiczem, Konstantym Jeleńskim i Jerzym Stempowskim. Miesięcznikowi sporo uwagi poświęcili zarówno jego współpracownicy, jak badacze myśli politycznej i badacze literatury, w konsekwencji ukazały się wydawnictwa zarówno natury wspomnieniowej: O „Kulturze”. Wspomnienia i opinie, red. Krzysztof i Grażyna Pomianowie, Londyn 1987; Zostanie tylko słowo... Wybór tekstów o „Kulturze” paryskiej i jej twórcach, Lublin 1991, jak i książki przynoszące refleksje o charakterze naukowym: Krzysztof Kopczyński, Przed przystankiem niepodległość. Paryska „Kultura” i kraj w latach 1980-1989, Warszawa 1990, Spotkania z paryską „Kulturą”, red. Zdzisław Kudelski, Warszawa 1995. Prace poświęcone sobie mają już także bohaterowie „Kultury”; Ewa Berberyusz jest autorką reportażu Książę z Maisons-Laffitte (Gdańsk 1995), Jan Zieliński napisał książkę o Józefie Czapskim (Józef Czapski. Krótki przewodnik po długim życiu, Warszawa 1997).
W 1997 r. opublikowany został wybór pism Juliusza Mieroszewskiego (Finał klasycznej Europy, oprac. R. Habielski) złożony z tekstów pierwszego publicysty „Kultury”, które w wielu wypadkach mają charakter programowych wypowiedzi miesięcznika. Tom ten stanowi odosobniony przykład prezentacji tekstów jednego wybitnego pisarza politycznego, a na podobne książki z pewnością zasługuje przynajmniej kilku innych publicystów politycznych, związanych nie tylko z „Kulturą”.
Miesięcznik oraz wydawane przez Instytut Literacki „Zeszyty Historyczne” mają wreszcie stale uaktualnianą bibliografię, rzecz bez precedensu w wypadku pisma nie tylko emigracyjnego.
W stosunkowo pełny sposób odtworzone zostały dzieje najpopularniejszego tygodnika emigracyjnego londyńskich „Wiadomości” (R. Habielski, Niezłomni, nieprzejednani. Emigracyjne „ Wiadomości “ i ich krąg 1940-1981, Warszawa 1991 oraz dwa tomy szkiców i wspomnień „ Wiadomości” i okolice, wydanych pod szyldem Archiwum „Wiadomości”, red. Stefania Kossowska, Mirosław Supruniuk, Toruń 1995, 1996).
„Kulturę” i „Wiadomości” można lokować w obszarze działań o charakterze literackim, a ich dzieje są fragmentem literatury powstającej poza krajem. Coraz wyraźniej widać jej w miarę pełny zarys. Po opracowaniu Marii Danilewicz-Zielińskiej Szkice o literaturze emigracyjnej (Paryż 1978), będącym rodzajem przeglądu, ukazał się tom wystąpień na sesji naukowej zorganizowanej przez Instytut Badań Literackich PAN w 1981, poświęconych m.in. twórczości pisarzy przebywających poza krajem: Literatura źle obecna (rekonesans), Londyn 1984. Od końca lat osiemdziesiątych mnogość tekstów publicystycznych i prac naukowych narastała z każdym rokiem. W 1987 r. Aleksander Fiut opublikował w Paryżu studium Moment wieczny. Poezja Czesława Miłosza, w 1988 r. Wojciech Karpiński eseistyczne Książki zbójeckie (wyd. Polonia). W tym samym roku ukazało się studium Wojciecha Wyskiela Kręgi wygnania. Jan Lechoń na obczyźnie (Kraków 1988), a dwa lata później krótka synteza Krzysztofa Dybciaka Panorama literatury na obczyźnie (Kraków 1990). Lata dziewięćdziesiąte obfitowały w prace syntetyczne, dające w miarę pełne wyobrażenie o zjawisku piśmiennictwa emigracyjnego. Tytułem przykładu: Literatura emigracyjna 1939-1989, t. 1, red. Marek Pytasz, Katowice 1994; Literatura emigracyjna 1939-1989, t. 2, red. Józef Olejniczak, Katowice 1996, Literatura polska 19471995, red. M. Pytasz, Katowice 1996; Literatura polska 1918-1975, red. Alina Brodzka, Tadeusz Bujnicki, Warszawa 1996. Uzupełnieniem były książki monograficzne dotyczące różnych aspektów literatury emigracyjnej i twórczości pisarzy: Andrzej Zawada, Miłosz, Wrocław 1996; J. Malewski (W. Bolecki), Ptasznik z Wilna. O Józefie Mackiewiczu, Kraków 1991; tenże, Wyrok na Józefa Mackiewicza, Londyn 1991; tenże, „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Warszawa 1997; Zdzisław Kudelski, Pielgrzym Świętokrzyski. Szkice o Herlingu-Grudzińskim, Lublin 1991; A. St. Kowalczyk, Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945-1977 (Vincenz — Stempowski —Miłosz), Warszawa 1990; tenże, Nieśpieszny przechodzień i paradoksy. Rzecz o Jerzym Stempowskim, Wrocław 1997; Jerzy Jarzębski, Literatura polska na wygnaniu, w tegoż: W Polsce, czyli wszędzie, Warszawa 1992; Janusz Kryszak, Literatura złej chwili dziejowej. Szkice o drugiej emigracji, Warszawa 1995; Hanna Gosk, A gdy to wszystko zapomnę... Szkice o polskim pisarstwie emigracyjnym, Izabelin 1995; cykl Kresy w literaturze, red. Bolesław Hadaczek, Szczecin 1995, 1996, 1997; Gustaw Herling-Grudziński i krytycy. Antologia tekstów, wybór i oprac. Zdzisław Kudelski, Lublin 1997.
Swoją kronikę ma także emigracyjne życie literackie oraz Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Funkcję taką pełni periodyk Związku „Pamiętnik Literacki”, red. Józef Garliński, ukazujący się od 1976 r. Zdecydowanie dobrze ma się biobibliografistyka, czego dowodem są kolejne tomy słownika Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan (dotychczas t. 1-5, 1994-1997); przydatne są także Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie 1939-1980, autorstwa Bolesława Klimaszewskiego, Ewy R. Nowakowskiej, Wojciecha Wyskiela, Warszawa 1992, oraz Jana Zielińskiego Leksykon polskiej literatury emigracyjnej, Lublin 1989.
Coraz lepiej znane są dzieje teatru na emigracji. Jego historii i osiągnięciom poświęcony został tom Teatr i dramat polskiej emigracji 1939-1989, praca zbiorowa pod red. Izoldy Kiec, Dobrochny Ratajczkowej i J. Wachowskiego (Poznań 1994). Sporo interesujących materiałów na ten temat przynosi monograficzny zeszyt „Pamiętnika Teatralnego” (1998, nr 1-2/185/186) oraz wydany w Londynie w tym samym roku album Artyści emigracyjnej Melpomeny 19391995, pod red. Anny Mieszkowskiej.
Więcej wiemy także o działalności bibliotek polskich poza krajem, jednak, podobnie jak w przypadku instytucji naukowych, jest to wiedza stanowczo jeszcze zbyt skromna. Dużą wartość informacyjną ma odnoszące się do przeszłości, choć poświęcone przede wszystkim latom dziewięćdziesiątym, studium Jadwigi Szmidt, Biblioteki Polskie we współczesnym Londynie (Warszawa 1998). Z okazji 50-lecia Biblioteki Polskiej w Londynie ukazał się tom wspomnień i relacji Biblioteka Polska w Londynie1942-1992 (Londyn 1992), podobny charakter ma praca dotycząca paryskiego wydawnictwa i księgarni Libella (Libella. Galerie Lambert. Szkice i wspomnienia, red. M. Supruniuk, Toruń 1998). Wydany w 1991 r. w Londynie, z inicjatywy Stałej Konferencji Muzeów, Bibliotek i Archiwów Polskich na Zachodzie, tom Muzea, Biblioteki i Archiwa Polskie na Zachodzie (komitet redakcyjny: ks. Hieronim Fokciński, Nina Kozłowska, Barbara Mękarska-Kozłowska, Janusz Morkowski) zawiera sporo informacji o charakterze opisowo-informacyjnym.
Pracami godnymi uwagi, a nie mieszczącymi się w żadnej ze stworzonych na potrzeby tego tekstu grupie tematycznej, są: Kronika pięćdziesięciu lat. Życie kulturalne polskiej emigracji w Kanadzie 1940-1950 pióra Jadwigi Jurkszus-Tomaszewskiej (Toronto 1995) oraz poświęcona różnym aspektom praca zbiorowa, pod red. Marty Fik, Między Polską a światem. Kultura emigracyjna po 1939 r, Warszawa 1992.
Niniejszy przegląd z założenia nie obejmuje wszystkich pozycji, uwzględnia jednak te, które z różnych powodów uznać można za najistotniejsze a tym samym, których pominięcie wydaje się niemożliwe przy jakiejkolwiek szerszej refleksji poświęconej dziejom wychodźstwa powojennego. Rejestr o takiej charakterystyce nie jest najlepszym miejscem do ferowania ocen merytorycznych, tym niemniej trudno powstrzymać się od kilku ogólnych refleksji. Przede wszystkim nie ulega wątpliwości, że badania nad literaturą i twórczością różnych pisarzy są bardziej zaawansowane i komplementarne niż te prowadzone nad dziejami politycznymi, a zwłaszcza społecznymi. Zjawisku temu sprzyja wyrazista obecność w polskim życiu kulturalnym pisarzy, którzy do 1989 r. publikowali poza krajem, bądź których książki ukazywały się w drugim obiegu. Ich twórczości towarzyszyła i towarzyszy nadal refleksja krytyków i duże zainteresowanie czytelników, to zaś stymuluje powstawanie prac monograficznych i działa na rzecz syntez.
Nadal nie w pełni znana jest twórczość wszystkich pisarzy i poetów, którzy po wojnie znaleźli się na obczyźnie, zaryzykować można jednak twierdzenie, że stosunkowo dobrze zbadana została twórczość tych, których książki cieszyły i nadal cieszą się największym uznaniem (Cz. Miłosz. G. Herling-Grudziński). Na rzecz kondycji refleksji krytycznoliterackiej działa uznanie (już w początku lat osiemdziesiątych) podziału na piśmiennictwo krajowe i emigracyjne za sztuczne i fałszywe, czego efektem było traktowanie literatury emigracyjnej za integralną część literatury polskiej i podjęcie działań na rzecz jej scalenia[9].
Nieco inaczej ma się stan badań nad dziejami politycznymi i społecznymi emigracji. Aczkolwiek nikt nie proponuje traktowania politycznych dziejów emigracji w oderwaniu od wydarzeń krajowych, to jednak wychodźstwo powojenne pojmowane jest przez badaczy jako obszar niejako samoistny, co tylko do pewnego stopnia usprawiedliwia hołubiona poza krajem idea wyraźniej odrębności od Polski Ludowej i przyjęcia roli kontynuacji II Rzeczypospolitej.
Posługując się kryterium ilościowym można wnioskować, że stan badań nad politycznymi dziejami emigracji wydaje się zaawansowany. Począwszy od 1989 r. powstało wiele prac odtwarzających i analizujących różne przejawy aktywności poza krajem. Zarazem wypada zwrócić uwagę na cechy charakterystyczne tego piśmiennictwa i jego niedostatki. Już na pierwszy rzut oka widać, że najlepiej zrekonstruowany został okres bezpośrednio powojenny. Dotyczy to przede wszystkim skupiska w Wlk. Brytanii, ale także w Niemczech. Sytuację tę tłumaczy zrozumiałe skądinąd przekonanie badaczy, że okres ten był kluczowy dla formowania się środowiska emigracyjnego pojmowanego jako całość, a także skupisk w rozmaitych krajach, w sensie politycznym, społecznym, materialnym i kulturalnym. Zarazem, poza jednostkowymi faktami, wydarzenia np. lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pozostają mało znane, nawet w przypadku grupy najlepiej rozpoznanej, jaką jest emigracja w Wlk. Brytanii.
Mając świadomość dotychczasowych dokonań, trzeba upomnieć się o monografie poświęcone poważnym liczebnie skupiskom pozaeuropejskim (Stany Zjednoczone i Kanada) oraz europejskim (Francja oraz kraje Beneluxu) w szerszych odcinkach czasowych. Mało wiemy także o bezpośrednich powodach ich powstania, tzn. kryteriach, jakimi kierowali się Polacy przy wyborze kraju osiedlenia. O tym, na ile decyzje podejmowane po 1945 r. były świadomym wyborem, na ile zaś poddaniem się obiegowym opiniom, bądź polityce organizacji międzynarodowych mających za zadanie rozwiązanie problemu uchodźców, jak Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA) lub Międzynarodowa Organizacja Uchodźców (IRO).
Wspomniane zainteresowanie okresem powojennym powoduje, że począwszy od lat pięćdziesiątych o dziejach społeczności emigracyjnych wiemy zdecydowanie za mało. Luki dotyczą zwłaszcza życia i struktury społecznej, położenia materialnego, procesu adaptacji do warunków w środowisku obcym, stopnia asymilacji, wreszcie stosunku do kraju osiedlenia. Badacze chcą widzieć w emigracji powojennej wyłącznie skupisko o charakterze politycznym, co wydaje się oczywiste; jednak pomijanie kontekstu społecznego i kulturowego znacznie spłaszcza sposób patrzenia na wychodźstwo i ogranicza rejestr pytań. Powoduje także mankamenty natury interpretacyjnej, np. rozłączne traktowanie katalogu kwestii politycznych i społecznych sprzyja niedostrzeganiu naturalnych związków zachodzących między nimi. Można tu jako przykład podać społeczne implikacje sposobu i miejsca demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych (czyli działania i znaczenia Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia), który to temat traktowany jest na ogół jako problem sam w sobie i umieszczany w porządku wydarzeń politycznych. PKPR określił natomiast charakter zawodowy, położenie materialne i rozmieszczenie polskiej grupy na terenie Wlk. Brytanii.
Zwraca także uwagę pojmowanie emigracji jako bytu całkowicie oderwanego od kontekstu kraju zamieszkania. Niewielu badaczy uznaje za interesujące spojrzenie na emigrację oczyma gospodarzy, który to zabieg mógłby przynieść wiele cennych efektów oraz znacznie poszerzyć i pogłębić pole widzenia[10].
Rekompensuje te niedostatki spora liczba publikacji poświęconych wydarzeniom natury politycznej, dotyczą one jednak przede wszystkim instytucji legalizmu, czyli obszaru działań dość wąskiego środowiska, które utożsamiać można z najściślejszym centrum emigracji niezłomnej. Wciąż natomiast wiadomo zbyt mało na temat życia politycznego poza Londynem, np. o kontaktach emigracji ze środowiskami polonijnymi nie dystansującymi się przecież od polityki. Interesujące byłoby przy tym przyjrzenie się różnicom w stosunku do rzeczywistości politycznej zachodzącym pomiędzy rozmaitymi skupiskami. Opatrywanie emigracji powojennej przymiotnikiem „polityczna” skłania do jednakowego traktowania wychodźstwa we wszystkich krajach i zamazywania odrębności i partykularyzmów wyrażających się np. w stosunku do rzeczywistości krajowej, legalizmu i „niezłomności”.
Osobnej refleksji wymaga stan badań nad życiem naukowym. I w tym wypadku sporo już opublikowano, wciąż jednak spotkać się można z dojmującymi brakami. Uwagi wymagają nie tylko cieszące się dotąd specjalnym zainteresowaniem instytucje, ale także sylwetki i dorobek naukowców. Sprawa jest o tyle ważna, że sporo książek o charakterze naukowym napisanych na obczyźnie po 1945 r. ostatnio opublikowano w kraju (prace Mariana Kukiela, Oskara Haleckiego, Władysława Pobóg-Malinowskiego, Mariana K. Dziewanowskiego, Piotra Wandycza). Ich odbiorowi przydałaby się refleksja objaśniająca swoistości historiografii emigracyjnej.
Sporo zrobiono w celu odtworzenia dziejów organizacji społecznych i zawodowo twórczych, wciąż jednak kilka z nich pozostaje znanych jedynie powierzchownie. Jako przykład podać można choćby Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie, Związek Dziennikarzy, Polskie Towarzystwo Naukowe czy Związek Artystów Scen Polskich. Monografie im poświęcone mogłyby być zarazem monografiami środowisk twórczych, a przy okazji ułatwiałyby odpowiedź na pytanie, na ile twórczość naukowa czy artystyczna emigrantów była związana z kulturą kraju osiedlenia, w jakim stopniu zaś kontynuacją trendów przedwojennych oraz jak się miała do tendencji obowiązujących w kraju.
Prace poświęcone dziejom politycznym i społecznym emigracji prezentują na ogół dobry poziom, wynikający w dużej mierze z oparcia ich na źródłach wytworzonych przez organizacje wychodźcze. Wśród badaczy wyjątkową popularnością cieszą się zbiory zdeponowane w Archiwum Instytutu Polskiego im. gen. Sikorskiego. Zwraca natomiast uwagę omijanie archiwów obcych, np. londyńskiego Public Record Office, co odbija się na wspomnianym już traktowaniu emigracji jako bytu osobnego.
Refleksje powyższe zamknąć można tezą, że nadszedł czas, by na bazie istniejących przyczynków i zebranych materiałów przygotowywać solidne monografie i bardzo potrzebne syntezy poświęcone zagadnieniom politycznym i społecznym. Prace już istniejące dowodzą, że jest to zadanie tyleż potrzebne co możliwe do wykonania*.
Przypisy
[1] Jako przykład można tu podać pracę M. Stępnia, Dalekie drogi literatury polskiej, Kraków 1989.
[2] Na ten temat por. R. Habielski, Piśmiennictwo emigracyjne poświęcone II wojnie światowej. Rekonesans, „Dzieje Najnowsze”, 1996, nr 3-4.
[3] Por. W. Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939-1946, Newtown 1949; K. Rudnicki, Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 1939-1947, Londyn 1952; S. Sosabowski, Droga wiodła ugorem, Londyn 1967.
[4] Na ten temat por. dyskusję Czy możliwy jest bilans emigracji?, „Kresy”, 1997, nr 3 (31).
[5] Por. recenzję T. Wyrwy, Dzieje emigracji w londyńskim wydaniu, „Zeszyty Historyczne”, 1997, nr 122 oraz replikę Józefa Jasnowskiego, tamże, nr 124.
[6] Rząd polski na uchodźstwie 1939-1945. Organizacja. Personalia. Polityka, Warszawa 1993.
[7] Por. recenzję T. Wolszy, „Dzieje Najnowsze”, 1998, nr 2.
[8] L. Ciołkoszowa, Publicystyka, Warszawa 1985, Wydawnictwo Szansa.
[9] Por. dyskusję w tej sprawie (Jak scalić literaturę powojenną) z udziałem Włodzimierza Boleckiego, Tomasza Burka, Tadeusza Drewnowskiego, Jacka Łukasiewicza oraz Pawła Kądzieli, „Więź”, 1994, nr 9 (431).
[10] Dowodem dobrych efektów, jakie przynieść może objęcie kwerendą materiałów niepolskich, jest poświęcona czasom wojny praca Magdaleny Hułas, Goście czy intruzi? Rząd polski na uchodźstwie, wrzesień 1939 — lipiec 1943, Warszawa 1993.
* Tuż przed złożeniem tej publikacji do druku, w sierpniu 1999 r., ukazały się, jako kolejne tomy Biblioteki Więzi, trzy książki z serii Druga Wielka Emigracja 1945-1990: A. Friszke, Życie polityczne emigracji; P. Machcewicz, Emigracja w polityce międzynarodowej; R. Habielski, Życie społeczne i kulturalne emigracji. Przyp. red. nauk.
Tagi
- SESJA: 20 |
- 1998 |
- Rapperswil
-
PUBL.: 30/12/2020
-
AKTU.: 08/11/2023
Więcej o Autorze (Autorach)
0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)
Rafał Habielski
Copyrights
COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.