Po spaleniu podczas II wojny światowej zbiorów Biblioteki Rapperswilskiej i Batiniolskiej, przewiezionych po odzyskaniu niepodległości do Warszawy, zbiory Biblioteki XX Czartoryskich stanowią podstawę wszelkich badań nad dziejami emigracji polskiej XIX w. Z siostrzanymi zbiorami Biblioteki Polskiej w Paryżu stanowią warsztat do badań dla wszystkich zainteresowanych dziejami Polski rozbiorowej; kraju, którego brakowało na mapach, ale pozostał w sercach ludzi.

Zbiory krakowskie i paryskie wzajemnie się uzupełniają. Często spuścizny wielu osób podzielone są między obie biblioteki, np. papiery Karola Sienkiewicza, Ludwika Bystrzonowskiego, instytucji działających na emigracji (Stowarzyszenie Podatkowe — Instytucja Czci i Chleba, Towarzystwo Dobroczynności Dam Polskich, Towarzystwo Historyczno-Literackie), a nawet archiwa samej rodziny Czartoryskich. Od kilku lat trwająca współpraca między oboma bibliotekami powinna w niedługim czasie przynieść nowe katalogi i opracowania pomagające lepiej korzystać z zasobu obu instytucji[1].

Daty stworzenia zbiorów bibliotecznych — w przeciwieństwie do zbiorów muzealnych, powstałych w formie instytucjonalnej w 1801 r. — nie można ustalić nawet w przybliżeniu. Zawiązkiem ich były podręczne księgozbiory rodziny Czartoryskich przechowywane w rezydencjach: Wołczynie na Litwie, Międzybożu i Wołosowcach na Podolu oraz w Warszawie, Sieniawie i Puławach[2]. Początek kolekcji dały rękopisy i druki przejęte po przodkach, zakupy Czartoryskich, a także zbiory odziedziczone poprzez koligacje małżeńskie, np. Opalińskich, Denhoffów, Sieniawskich, Flemmingów, Krasińskich[3]. Pierwsza wzmianka o kolekcji rękopiśmiennej Czartoryskich pochodzi z dzieła Daniela Janockiego Kritische Briefe, wydanego w Dreźnie w 1745 r.[4] W 1770 r. spisano pierwszy, niezachowany katalog zbioru warszawskiego, w którym odnotowano 1645 druków i rękopisów. Wiadomości o zbiorach Czartoryskiego możemy znaleźć w opisie podróży po Polsce Jeana Bernoullego z roku 1778[5]. Zbiór ów, w tym także manuskrypty, miał być ułożony wedle kryteriów językowych. Obowiązki bibliotekarza pełnił wówczas matematyk szwajcarski, Szymon Lhuillier[6], opiekun dzieci Adama Kazimierza Czartoryskiego.

Z 1783 r. pochodził, zaginiony w czasie II wojny, katalog zbiorów Franciszka Karpińskiego, który obejmował, bez nieskończonego największego działu polskiego, już 7010 tomów, w tym ok. 2500 rękopisów[7]. W 1783 r. zbiory przewieziono z Warszawy do Puław. Dołączono do nich gromadzony przez Izabellę z Flemmingów Czartoryską, w jej rezydencji w Powązkach pod Warszawą, zbiór druków i rękopisów, głównie poezji i literatury. Nad Biblioteką Puławską w latach 1787-1793 i 1797-1804 pieczę sprawował Ernst Groddeck.

Zbiory Czartoryskich, największe prywatne zbiory w ówczesnej Polsce, poniosły ogromne straty po upadku Powstania Kościuszkowskiego i III rozbiorze Polski. Wojska rosyjskie wywiozły większość zgromadzonych druków i rękopisów z kolekcji Czartoryskich do Petersburga. Nie załamani tym Adam Kazimierz i Izabella Czartoryscy postanowili odbudować na nowo zbiory biblioteczne i uratować zachowane z pogromu fragmenty dawnej biblioteki. Przy utworzonym Muzeum na powrót gromadzono druki i rękopisy. W katalogach Domku Gotyckiego i Świątyni Sybilli wymieniono prawie 200 rękopisów. W 1804 r. biblioteka liczyła już ok. 2770 dzieł. W 1810 r. Adam Jerzy Czartoryski, który odziedziczył po rodzicach nie tylko zbiory, ale i ich zainteresowania, wysłał swojego bibliotekarza, Felicjana Biernackiego, do Szwecji. Plonem tej podróży było rewindykowanie z Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie i Biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali 102 rzadkich druków polskich i 48 rękopisów, w większości pochodzących z archiwum kapituły warmińskiej, a wywiezionych z Polski w czasie Potopu i drugiej wojny północnej[8]. W latach 1811-1812 Czartoryscy zorganizowali także poszukiwania w klasztorach małopolskich, skąd dzieła trafiały do bibliotek: w Sieniawie, dokąd przeniósł się Adam Kazimierz Czartoryski, i do Puław, którymi od 1812 r. opiekował się Adam Jerzy Czartoryski. Kontynuując dzieło ojca, zamierzał w Puławach stworzyć warsztat naukowy do badań nad historią i literaturą polską. Służyć temu miały zakupy; m.in. w Petersburgu zakupił księgozbiór po pośle pruskim Einstedlu, a także akcje wypisów z rękopisów z innych bibliotek i archiwów finansowane przez Czartoryskiego. W 1818 r. od wdowy po Tadeuszu Czackim zakupiono bibliotekę porycką, a wraz z nią 480 dyplomów pergaminowych i 1574 rękopisy, m.in. z biblioteki króla Stanisława Augusta. Wraz z biblioteką porycką do Puław przeniósł się dotychczasowy jej bibliotekarz, Łukasz Gołębiowski. W 1819 r., na polecenie i za pieniądze Adama Jerzego Czartoryskiego, Karol Sienkiewicz, podbibliotekarz Czartoryskich, udał się do Drezna, Paryża i Anglii celem zakupu nowych książek i robienia wypisów poloników przechowywanych w archiwach. Przede wszystkim podróż ta służyła poznaniu metod pracy w bibliotekach zagranicznych[9]. W 1821 r. Gołębiowski został wysłany do Królewca, aby kopiował akta do dziejów Zakonu Krzyżackiego. W 1823 r. sprowadzono do Puław, które miały stać się główną siedzibą biblioteki, część zbiorów rodzinnych przechowywanych dotąd w Sieniawie. W 1824 r. księgozbiór liczył już 1972 rękopisy, 16 800 druków polskich i 22 000 druków obcych[10]. Po odejściu Łukasza Gołębiowskiego, od 1825 r. opiekę nad Biblioteką przejął Karol Sienkiewicz, stając się odtąd osobą—instytucją w sprawach bibliotecznych w rodzinie Czartoryskich, opiekunem na wiele lat zgromadzonych skarbów piśmiennictwa.

Przed wybuchem Powstania Listopadowego Biblioteka liczyła już 3000 rękopisów i 70 000 druków. Niestety, podobnie jak w Powstaniu Kościuszkowskim, działania wojenne 1831 r. omalże nie unicestwiły wieloletnich starań Czartoryskich. Już w czasie walk Rosjanie próbowali wywieźć zbiory z Puław. Dzięki ofiarności Karola Sienkiewicza i Karola Druziewicza większość cennych zabytków udało się jednak uratować. Spakowane w 40 pak powędrowały na wieloletnią tułaczkę do zaprzyjaźnionych majątków, jak Klemensów Zamoyskich czy Międzyrzec Konstantego Czartoryskiego, do Warszawy do ks. Anny z Zamoyskich Sapieżyny lub też zdołano je wyprawić za kordon i złożyć w Sieniawie czy Krasiczynie[11]. Złożone w Międzyrzecu archiwa rodzinne zostały częściowo w 1832 r. spalone przez rządcę majątku Leonarda Gogolewskiego, w obawie przed konfiskatą ich przez Moskali[12]. Od 1848 r. opiekę nad zbiorami bibliotecznymi rodziny, zarówno w Paryżu, jak i w Sieniawie, przejął Władysław Czartoryski. W tymże roku, obawiając się przemarszu wojsk rosyjskich na Węgry, wywiózł najcenniejszą część zbiorów z Sieniawy, najpierw do Drezna, a później do Paryża. W Sieniawie pozostały głównie archiwa rodzinne dotyczące spraw ekonomicznych.

Przywiezione do Paryża zbiory zdeponowano w mieszkaniu Karola Sienkiewicza, by dopiero po jego burzliwym rozstaniu z rodziną Czartoryskich, w latach 1858-1859 przenieść je w części do Hotelu Lambert, a w części do nowego budynku Biblioteki Polskiej, położonego również na wyspie św. Ludwika, na 6 Quai d’Orléans. Zbiory te, połączone z wcześniej przywiezionymi oraz z tymi, które w czasie tułaczki zakupili Adam Jerzy i Władysław Czartoryscy, miały mieć swą siedzibę w spokojnym Paryżu[13]. Paryż wydawał się dla rodziny Czartoryskich oazą spokoju i miejscem, które gwarantowało bezpieczeństwo zebranym przez lata skarbom. Rozpoczęto prace nad zagospodarowaniem Hotelu Lambert dla potrzeb kolekcji i archiwum. Wojna francusko-pruska, a przede wszystkim Komuna Paryska wniwecz obróciły plany Czartoryskich. W czasie walk komunardów omal nie spłonęły zgromadzone w Hotelu Lambert zbiory. Zagrożone — cudem ocalały[14].

Władysław Czartoryski począł szukać nowej siedziby dla swoich zbiorów. Początkowo myślał umieścić je w Kórniku, majątku swej siostry Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej i jej męża Jana Działyńskiego. Wynikłe jednak nieporozumienia zmusiły go do zmiany planów[15]. W 1874 r. władze miasta Krakowa ofiarowały na siedzibę Muzeum Czartoryskich miejski Arsenał, na co skwapliwie zgodził się Czartoryski. Od 1875 r. systematycznie zaczęto przenosić zbiory do Krakowa. Oddany dla jego potrzeb Arsenał miejski i dokupione później budynki służą do dzisiaj Muzeum XX Czartoryskich, które już w 1876 r. udostępniło swe zbiory wszystkim zainteresowanym, a wśród nich materiały archiwalne i bogate zbiory biblioteczne. W czasie I wojny światowej część eksponatów wywieziono przed zawieruchą wojenną do Drezna, ale wszystkie powróciły do Krakowa. Inaczej zdarzyło się z częścią dóbr zagrabionych przez Niemców w czasie II wojny światowej; nie wszystko na powrót znalazło się w zbiorach Muzeum i Biblioteki XX Czartoryskich.

Od 1950 r. samodzielne dotąd Muzeum Czartoryskich zostało włączone w strukturę Muzeum Narodowego w Krakowie[16]. Od 1991 r. powołano Fundację Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, której fundatorem jest Adam Karol Czartoryski. Przejęła ona opiekę nad całością zbiorów Czartoryskich.

Zasób rękopisów Biblioteki XX Czartoryskich można podzielić na cztery części. Pierwsza, tzw. Archiwum Publiczne, to kolekcja gromadzona, by służyła głównie do badań i poszukiwań naukowych do historii Polski i literatury polskiej, ale także i państw ościennych. Miała być ona dostępna wszystkim badaczom zajmującym się odtwarzaniem naszej przeszłości[17]. Drugą częścią jest tzw. Archiwum Domowe (zwane także Rodzinnym, Prywatnym, a nawet Sekretnym). Składa się ono z materiałów osobistych Czartoryskich, akt związanych z ich działalnością publiczną oraz organizacji pozostających pod ich wpływem[18]. Trzecią częścią jest Archiwum Gospodarcze (Ekonomiczne), obejmujące materiały do poznania stosunków majątkowych i gospodarczych Czartoryskich od połowy XVII w. do zakończenia II wojny światowej. Czwarta część to tzw. Archiwum Zbiorów [Akta Zarządu Zbiorów XX. Czartoryskich], zwane też Registraturą, związane z działalnością i opracowywaniem zbiorów. We wszystkich tych częściach odnajdziemy materiały dotyczące dziejów emigracji polskiej; od najwcześniejszej, jeszcze osiemnastowiecznej, aż po emigrację naszego wieku.

Omawianie materiałów do historii emigracji wieku XIX i początku XX w., gdyż na tym pragnę się skoncentrować, zacznijmy od tzw. Archiwum Publicznego [rkps 1-5999]. Jest to kolekcja rękopisów iluminowanych, autografów panujących oraz wybitnych przedstawicieli życia politycznego, kulturalnego i społecznego, manuskryptów związanych z historią Polski i świata, korespondencji ludzi znanych i zapomnianych. Najciekawsze dla zainteresowanych badaniami nad emigracją są rękopisy umieszczone na końcu powielaczowego inwentarza zbiorów. Przed II wojną światową ówczesny dyrektor Muzeum XX Czartoryskich, gen. Marian Kukiel, przeniósł do Archiwum Publicznego [rkps 5214-5579, 5651-5661] część rękopisów z Archiwum Domowego, głównie akta dotyczące działalności Adama Jerzego Czartoryskiego, zarówno przed Powstaniem Listopadowym, jak i na emigracji. Były to akta związane z piastowanymi przez niego godnościami, działalnością publiczną. Wiele rękopisów pochodziło z archiwum obozu politycznego księcia Czartoryskiego, potocznie zwanego Hotelem Lambert. Liczna i wielce interesująca korespondencja ze znanymi Polakami, ale i europejskimi mężami stanu, artystami, pisarzami uzupełniła materiały do dziejów Wielkiej Emigracji. Dołączono tutaj także, zakupione w 1904 r. od A. Szczepańskiego, archiwum gen. Henryka Dembińskiego [rkps 5580-5593].

Włączono tu także archiwa dotyczące wojny krymskiej i formowania Dywizji Kozaków Sułtańskich [rkps 5594-5650, 5662-5670], jak i tzw. depesze wschodnie dotyczące działalności polskiej w Turcji i na Bliskim Wschodzie (5395-5441)[19]

W 1933 r. przeniesiono rękopisy [rkps 5682-5755] dotyczące działalności Hotelu Lambert przed i w czasie Powstania Styczniowego, także działalności Władysława Czartoryskiego jako agenta Rządu Narodowego we Francji. Uzupełniły one wcześniej zakupiony w 1886 r. od Wilanowskiego zbiór druków oraz aktów Rządu Narodowego z lat 1863—l864 dotyczących spraw finansowych i stosunków dyplomatycznych [rkps 3881][20].

Niedogodnością w korzystaniu ze zbiorów Czartoryskich jest ich rozdzielenie i odnajdywanie interesujących nas materiałów w kilku miejscach, często wcale nie obok siebie. Wynikało to z prowadzonej przez kolejnych dyrektorów Biblioteki, za zgodą właścicieli, akcji wcielania do zbiorów publicznych części nieudostępnianego wcześniej Archiwum Domowego. Postępował tak Stanisław Smołka, Józef Kallenbach, ale najwięcej zasłużył się w tych pracach gen. M. Kukiel, dyrektor Muzeum w latach 1930-1939. Przenoszono wyłącznie materiały uznane za materiały wagi państwowej. Reszta materiałów, w swej ogromnej większości dotycząca spraw emigracji po Powstaniu Listopadowym i Styczniowym, ale bezpośrednio powiązana z rodziną Czartoryskich, nadal nie była szeroko dostępna. Archiwum Domowe było udostępniane przed II wojną światową nielicznym badaczom, każdorazowo za specjalną zgodą ordynata. Po włączeniu zbiorów Czartoryskich do zasobu Muzeum Narodowego w Krakowie, wszystkie materiały, które dotąd nie były wpisane do inwentarzy, w tym także dawne tzw. Archiwum Domowe, zostały objęte tymczasowym spisem, zwanym Ewidencją, sporządzonym przez Tadeusza Turkowskiego[21]. Materiały te udostępniane były badaczom już na ogólnie przyjętych zasadach. Często jednak dwoistość, a nawet troistość zapisu sygnatury rękopisu prowadziła do nieporozumień i sytuacji konfliktowych. Wiele osób nie zwracało uwagi na pełny zapis sygnatury, pomijając często istotne jej elementy. Udostępniane materiały tzw. Ewidencji posiadały jedynie tymczasowe sygnatury podobne do numerów akcesji czy księgi nabytków w innych archiwach i bibliotekach[22]. W połowie lat siedemdziesiątych postanowiono uporządkować ostatecznie opis sygnatur zasobu rękopisów Biblioteki XX Czartoryskich. Trwające prace mają ostatecznie włączyć Archiwum Domowe, a w przyszłości także i Archiwum Ekonomiczne oraz Registraturę Zbiorów do jednego, głównego ciągu rękopisów, nadając im nowe, stałe sygnatury (numerus curens).

Nie mogąc w pełni opisać całej zawartości Archiwum Domowego, zmuszony jestem do bardzo skrótowego jego omówienia. Na początku uporządkowanego Archiwum Domowego umieszczono materiały po Adamie Kazimierzu Czartoryskim i jego żonie Izabelli z Flemmingów [rkps 6000-6109]. Największą częścią archiwum jest jednak archiwum osobiste i polityczne Adama Jerzego Czartoryskiego [rkps 6159-6312, 6316-6349, 6410-6433, 6442-6463, 6985-6995]. Wśród przechowywanych materiałów dotyczących obozu politycznego Hotelu Lambert [rkps 6464-6984] zachowały się papiery Agencji Głównej oraz jego agencji rozsianych po całej Europie. Odnajdziemy tu bardzo ciekawe materiały do działalności Związku Insurekcyjno-Monarchicznego (po przekształceniu z niego Towarzystwa Monarchicznego 3 Maja). Jego archiwum w całości włączone jest do zbiorów Biblioteki XX Czartoryskich [rkps 6573-6629]. Zachowały się papiery Komitetu Narodowego Polskiego, Komitetu Ziem Ruskich, Konfederacji Narodu Polskiego, Grona Historycznego, Zakonu Rycerzy Polskich. W Krakowie znajdziemy też pojedyncze tomy, odłączone od archiwów towarzystw działających na emigracji, a których archiwa, jak już wspominałem, w większości przechowywane są w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Mam tu na myśli Towarzystwo Dobroczynności Dam Polskich, Towarzystwo Naukowej Pomocy, Towarzystwo Politechniczne, Towarzystwo Historyczno-Literackie, Towarzystwo Przyjaciół Polski w Londynie czy też Stowarzyszenie Podatkowe.

Chciałbym zwrócić uwagę na materiały dotyczące szkolnictwa polskiego na emigracji, które nadal czeka na swoje opracowanie. Składają się one ze spisów uczniów, korespondencji, sprawozdań z posiedzeń rad pedagogicznych, papierów pozostałych po nauczycielach. Jeśli materiałów do dziejów Szkoły Polskiej na Batignolles jest stosunkowo niewiele [rkps 6678-6680], to materiały do dziejów Szkoły Przygotowawczej Polskiej i Szkoły Wyższej Polskiej są już pokaźne [rkps 6681-6706]. Najciekawsze jest archiwum pozostałe po Instytucie Panien Polskich, założonym w 1846 r. przez Annę z Sapiehów Czartoryską i kształcącym aż do 1899 r., roku śmierci jego dobroczyńcy — Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, w Hotelu Lambert młode polskie dziewczęta [sygn. 6707-6725]. Zostało ono przywiezione z Paryża do Krakowa dopiero w latach trzydziestych naszego wieku przez Marię Ludwikę z Krasińskich Czartoryską, żonę Adama Ludwika Czartoryskiego.

Obok wymienionych materiałów możemy odszukać także papiery po rodzinie Adama Jerzego Czartoryskiego: żonie Annie z Sapiehów Czartoryskiej [rkps 6996-7043], synach Witoldzie Adamie [rkps 7044-7098] i Władysławie [rkps 7099-7326]. Są tu także materiały po Auguście [rkps 7496-7542], Witoldzie Kazimierzu [rkps 7580-7581][23] i Adamie Ludwiku [rkps 7543-7576], synach Władysława Czartoryskiego.

W Archiwum Domowym napotykamy także spuścizny innych członków rodziny Czartoryskich: Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej [rkps 6111-6154], Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej [rkps 7395-7482] oraz fragmenty spuścizn osób spokrewnionych z Czartoryskimi, m.in. po Annie z Zamoyskich Sapieżynie, teściowej Adama Jerzego Czartoryskiego, „ministrze finansów” Hotelu Lambert [rkps Ew. 660-672, Ew. 1074-1077, Ew. 1399] oraz po Władysławie Zamoyskim, siostrzeńcu i najbliższym współpracowniku ks. Adama Jerzego Czartoryskiego [rkps 6958-6969].

Zgromadzono tu także materiały po osobach związanych z Czartoryskimi, a więc po sekretarzach osobistych, zwolennikach i współpracownikach politycznych Hotelu Lambert [rkps 6746-6979, 7327-7357]. Spotykamy więc spuścizny Hipolita Błotnickiego, Karola Sienkiewicza, Lubomira Gadona, Józefa Rustejki, Józefa Skrochowskiego, Stanisława Barzykowskiego, Feliksa Bernatowicza, Ludwika Bystrzonowskiego, Michała Czajkowskiego, Ignacego Domeyki, Karola Królikowskiego, Maurycego Mochnackiego, Ludwika Orpiszewskiego, Janusza Woronicza, Bronisława Zaleskiego, Ludwika Zwierkowskiego czy też Hieronima Żychonia.

Do wielce interesujących materiałów do badań nad losami emigracji zaliczyć należy tzw. Teki Emigrantów [rkps 6655-6677]. Są to materiały identyczne do tych opisanych w t. 2 katalogu rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu[24]. Gromadzą one korespondencję wraz z załącznikami, ułożoną alfabetycznie wg nadawców, dotyczącą pomocy udzielanej przez ks. Czartoryskich polskim wygnańcom. Kilkanaście tysięcy listów, brulionów i kopii odpowiedzi, minuty pism wysyłanych do władz francuskich, pisma oficjalne i „półoficjalne” stanowią znakomitą „pożywkę” dla badaczy. Są listy z prośbami o pomoc materialną, wsparcie własnych starań u władz francuskich, prośby o protekcję. Są i groźby, gdy odmówiono udzielenia pomocy czy przesłania wsparcia finansowego. Obok wielkiej polityki „dotykamy” życia codziennego emigracji, jej walki o byt, o zachowanie swojej świadomości, o uchronienie się przed głodem i chorobami, walki o ludzkie bytowanie, próby znalezienia dla siebie nowego miejsca w społeczeństwie. Są listy emigrantów pełne wiary w moc sprawczą księcia Czartoryskiego, są i takie, w których są tylko żądania, a nie ma próśb. Widać jak w kalejdoskopie zmienność losów wielu z nich. Są autobiografie, papiery wojskowe, listy innych z poparciem dla danej osoby. Na wielu listach, ręką Adama Jerzego Czartoryskiego czy jego sekretarzy, są skreślone krótkie noty albo pojedyncze słowa charakteryzujące, często bardzo jednoznacznie i dobitnie, osobę proszącą o pomoc.

Uzupełnieniem tych materiałów są „Dzienniki prośb podanych przez emigrantów do rządu francuskiego a apostilowanych przez Xięcia” z lat 1839-1844, 1847-1851 [rkps 3898, 5318-5319], w których znajdziemy krótkie regesty wysyłanych próśb, jak i adnotacje o skuteczności zaniesionej prośby. Podobne w treści są dzienniki podawcze Agencji Głównej w Paryżu, obejmujące z przerwami lata 1840-1864 [rkps 6466-6474]. Należy także zwrócić uwagę na dwa tomy autobiografii członków Towarzystwa 3 Maja [rkps 6586-6587] oraz spisy członków [rkps 6588-6590]. Wśród woluminów dotyczących formowania Dywizji Kozaków Sułtańskich są tomy z biografiami i autobiografiami ochotników [rkps 5662, 5649, 5681].

Zgromadzono w Krakowie wspaniałe archiwum polskiej osady powstałej pod Stambułem, nazwanej Adampolem na cześć ks. Adama Jerzego Czartoryskiego [rkps 6726-6737]. Wspomnieć wypada, że w 1992 r. zbiory te wzbogaciły się, ofiarowanymi przez obecnych mieszkańców—potomków polskich osadników, papierami urzędowymi, korespondencją z lat 1920-1992.

Wśród przechowywanych archiwaliów pokaźny jest zbiór materiałów związanych z wieszczami narodowymi: Adamem Mickiewiczem [rkps 2989, 5341, 5461, 5479, 6917], Zygmuntem Krasińskim [rkps 5471, 5479, Ew. 1570, Ew. 1571]. Część spuścizny tego ostatniego ofiarowała do zbiorów Maria Ludwika z Krasińskich Czartoryska. Są też listy i autografy Fryderyka Chopina [rkps 2751, Ew. 3311], Cypriana Kamila Norwida [rkps 6919-6920], Bronisława Trentowskiego [rkps 3161], Józefa Hoene-Wrońskiego [rkps 3959, 5557, 5657].

Osobną grupę rękopisów stanowią wszelkiego rodzaju spisy osób, listy emigrantów, wykazy członków organizacji i towarzystw, materiały genealogiczne i biografistyczne [rkps 3655, 5313-5317, 5355, 5500, 5636-5643, 5649, 6251, 6475-6477, 6479][25].

Ciekawą kolekcją przechowywaną w zbiorach Czartoryskich są rękopisy związane z Józefem Alfonsem Potrykowskim, działaczem demokratycznym Wielkiej Emigracji[26]. Składają się na nią rękopisy dotyczące zakładów wojskowych w Besançon i Bourges, a także w Avignon [rkps 5331-5333, 5354], korespondencja organizacji demokratycznych, pamiętniki i materiały biograficzne dotyczące demokratów [rkps 5334-5350, 5352]. Osobno wspomnieć warto rkps 5351, zatytułowany „Martylorogium polskie 1832-1854”, składający się z trzech tomów. Zawiera informacje ułożone alfabetycznie o Polakach zmarłych na emigracji. Często jednak są to informacje nie sprawdzone, należy więc z nich korzystać z wielką ostrożnością.

Spośród wielu przechowywanych pamiętników i wspomnień wymienić chcę tylko kilka. Najciekawsze są dzienniki, notatki i wspomnienia Hipolita Błotnickiego, dotąd nie wydane, pozostawione w ponad 80 tomach, obejmujące lata od 1831 do 1885 [rkps 6781-6864]. Jest to bardzo interesujące źródło do poznania atmosfery „dworu” Czartoryskich, widzianego oczami jednego z najbardziej zaufanych ludzi, sekretarza Adama Jerzego Czartoryskiego, wychowawcy jego synów i wnuków. Równie wartościowe, a też czekające na swego wydawcę, są dzienniki pisane przez innego zaufanego domownika Czartoryskich, gen. Ludwika Bystrzonowskiego [rkps 6874-6889]. Obejmują one lata od 1832 do 1864 oraz od 1868 do 1869.

Brakujące tomy za lata 1865-1867 odnaleźć można w Bibliotece Polskiej w Paryżu (Bibl. Pol., rkps 441). Do wydanych już pamiętników należą dzienniki Józefa Alfonsa Potrykowskiego [rkps 5352, 5671-5675][27]. W zbiorach biblioteki oczywiście odnaleźć można także fragmenty dzienników i pamiętników samych Czartoryskich: Adama Jerzego, Władysława, Witolda Adama, Augusta, a także Anny z Sapiehów Czartoryskiej czy jej matki, Anny z Zamoyskich Sapieżyny.

W trzeciej części zbiorów, tzw. Archiwum Ekonomicznym, zachowało się mało interesujących nas materiałów, gdyż większość archiwaliów odnosi się do historii latyfundium Czartoryskich w XVII i XVIII w. Wśród nich są jednak fragmenty dotyczące finansów emigracji i spraw ekonomicznych Czartoryskich w XIX i XX w. Odnajdziemy więc kwity, rachunki, książki wydatków i dochodów prowadzone w czasie pobytu w Paryżu. Są to jednak tylko małe fragmenty, oddzielone sztucznie od całości archiwum gospodarczego Hotelu Lambert, które przechowywane jest w Bibliotece Polskiej. Napotkamy także ślady po korespondencji prowadzonej z plenipotentami i zarządcami majątków. Są wreszcie listy dotyczące prób ratowania resztek ogromnej fortuny Czartoryskich, skonfiskowanej przez Rosjan po Powstaniu Listopadowy[28].

O wiele bardziej warte uwzględnienia są materiały przechowywane jako Akta Zarządu Zbiorów XX Czartoryskich. Spisy, inwentarze, katalogi, kartoteki, rachunki zakupów, spisy legatów, dzienniki czynności, korespondencja w sprawach muzealnych i bibliotecznych są pierwszorzędnym materiałem do odtworzenia burzliwych dziejów zbiorów Czartoryskich. Materiały te pochodzą z Puław, Sieniawy, Paryża, Kórnika i Krakowa, kolejnych miast—etapów na drodze tułaczki kolekcji gromadzonej przez Czartoryskich. Chronologicznie obejmują prawie dwa wieki, począwszy od czasów po III rozbiorze Polski. Obok materiałów bezpośrednio związanych z historią instytucji zgromadzone są tu także fragmenty spuścizn po pracownikach zbiorów, a więc np. materiały dotyczące Leona Bentkowskiego, Bolesława Biskupskiego, Józefa Kallenbacha, Stanisława Smolki, Mariana Heitzmana, Mariana Kukiela. W zbiorach dotyczących Paryża odnajdziemy książki kasowe i rachunki Kasy Bibliotecznej.

Przedstawiony szkic informuje tylko o najważniejszych zespołach bibliotecznych odnoszących się do dziejów emigracyjnych. Jest zaledwie przyczynkiem do poznania bogatych zbiorów Biblioteki XX Czartoryskich, gdyż aby je w pełni opisać, należałoby poświęcić im całą książkę.