Prowadzone w Toruniu badania naukowe nad dziejami i dorobkiem polskiego wychodźstwa, jakkolwiek zintensyfikowane po roku 1989, a w ostatnim czasie związane głównie z archiwum redakcyjnym londyńskich „Wiadomości”, które jako dar Stefanii Kossowskiej trafiło do Torunia w 1994 r., rozpoczęły się już w początkach lat siedemdziesiątych. Ich zaawansowanie, a także efekty w postaci publikacji naukowych stworzyły możliwość przyjęcia wspomnianego daru i dają gwarancję właściwego opracowania i wykorzystania cennych archiwaliów, które od kilku lat pozyskiwane są do zbiorów Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Tematyka emigracyjna i polonijna jest bogato reprezentowana w zbiorach biblioteki toruńskiej Almae Matris, obchodzącej kilka lat temu pięćdziesięciolecie istnienia. W przeszłości cenniejsze kolekcje książek, czasopism, dokumenty życia społecznego oraz nieliczne rękopisy emigracyjne napływały do Torunia w formie darów lub kupowane były dzięki pośrednictwu antykwariatów naukowych, głównie z Bydgoszczy. Tą drogą trafiły w latach sześćdziesiątych do Torunia „resztki” nakładów paryskiej Księgarni Luksemburskiej Władysława Mickiewicza, w tym setki egzemplarzy wydań miniaturowych. Jednak najcenniejsze archiwalia i księgozbiory emigracyjne Biblioteka UMK pozyskała dopiero w ostatnich latach, dołączając natychmiast do grona najważniejszych ośrodków naukowych, posiadających archiwalia i kolekcje dotyczące wychodźstwa polskiego po 1939 r.

W końcu lat siedemdziesiątych trafiła do Torunia obszerna, licząca kilkanaście tysięcy woluminów, pierwsza część księgozbioru ofiarowanego przez Bronisława Mazowieckiego, księgarza i antykwariusza polskiego mieszkającego w Paryżu (zm. 1997 r.), w latach sześćdziesiątych pracownika sekretariatu Kongresu Wolności Kultury. Dar zawierał m.in. duże komplety powojennej emigracyjnej prasy polskiej („Narodowca”, „Orła Białego”, „Kultury” i in.), książki i broszury głównych polskich oficyn działających poza Polską oraz liczne wydawnictwa Kongresu — organizacji zrzeszającej niemarksistowskich intelektualistów z Zachodu — w którego pracach i sympozjach naukowych brali udział również Polacy, m.in. Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Konstanty Jeleński i Jan Ulatowski. Od kilku miesięcy toczy się przed sądami polskimi procedura spadkowa, która umożliwić ma Bibliotece UMK przejęcie (w zgodzie z decyzją i zamiarami ofiarodawcy) pozostałej części księgozbioru oraz archiwum Bronisława Mazowieckiego.

Wiosną 1994 r. redaktor paryskiej „Kultury” Jerzy Giedroyć podarował toruńskiej bibliotece uniwersyteckiej emigracyjny księgozbiór Marii i Józefa Czapskich, gromadzony w Maisons-Laffitte pod Paryżem, zawierający ok. 1,5 tys. woluminów książek polskich i obcych: wiele z dedykacjami oraz z marginaliami obojga Czapskich i rysunkami Józefa Czapskiego[1].

Również w 1994 r., decyzją Stefanii Kossowskiej i przy wsparciu finansowym Jana Badeniego z Fundacji z Brzezia Lanckorońskich, uniwersytet otrzymał najważniejszą kolekcję emigracyjną, jaka trafiła do Polski w latach powojennych: archiwum redakcyjne tygodnika literackiego „Wiadomości” z lat (1940) 1946-1981[2]. Wartość archiwum podnosi fakt, że jest ono jednym z dwóch istniejących (obok archiwum „Kultury” paryskiej) kompletnych archiwów dużych pism literackich emigracji i jedynym tego typu zespołem w kraju.

W latach 1995-1997 Biblioteka UMK pozyskała ponadto: archiwum księgarni i wydawnictwa Libella oraz Galerie Lambert założonych i prowadzonych przez Kazimierza Romanowicza w Paryżu w różnych okresach w przeciągu lat 1946-1993[3], fragment archiwum „Środy Literackiej”, dodatku literackiego londyńskiego „Dziennika Polskiego”, z lat, gdy redaktorami byli Janusz Jasieńczyk i Stefania Kossowska, archiwum londyńskiego teatru „Syrena”; kilkadziesiąt kolekcji autorskich, w tym obszerne archiwa Janusza Kowalewskiego, Wacława Iwaniuka, Jana Ulatowskiego i Mariana Kościałkowskiego. Znaczna część archiwaliów z Kanady, USA i Wielkiej Brytanii została przywieziona dzięki pomocy finansowej Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej.

W 1995 r. utworzone zostało w strukturze Oddziału Rękopisów Biblioteki UMK Archiwum Emigracji, które zajmuje się gromadzeniem i opracowywaniem pozyskiwanych od 1994 r. darów — archiwaliów i kolekcji literackich wybitnych polskich pisarzy, publicystów i artystów emigracyjnych.

Prace

Uporządkowane i z czasem opracowane spuścizny oraz kolekcje archiwalne polskich emigrantów i instytucji życia kulturalno-społecznego na obczyźnie, gromadzone systematycznie od kilku lat w Toruniu, pozwolą na pełniejsze poznanie historii emigracji polskiej, zwłaszcza jej „literackiej” i kulturotwórczej części. Wcześniejsze badania także toruńskie oparte były wyłącznie na publikacjach książkowych i literaturze drukowanej w prasie, rzadziej na zbiorach archiwalnych znajdujących się w nielicznych ośrodkach muzealnych i bibliotecznych w Polsce lub w zbiorach prywatnych. Sporadycznie, głównie ze względu na koszty, autorzy wykorzystywali archiwalia zagraniczne.

Prace toruńskich i związanych z Toruniem badaczy dotyczyły trzech zagadnień: 1) literatury emigracyjnej (w tym studiów nad biografiami pisarzy, publicystów i historyków literatury); 2) szeroko pojętych dziejów instytucji życia kulturalnego na wychodźstwie — księgarń, prasy, wydawnictw itp.; 3) bibliografii i archiwoznawstwa. Badania te prowadzone były przez studentów i pracowników filologii polskiej, historii, historii sztuki, bibliotekoznawstwa oraz przez bibliotekarzy i archiwistów. Efektem tych prac są publikacje naukowe, programy badawcze i udział w sesjach naukowych.

Najważniejszy ilościowo i najbardziej różnorodny jest dorobek toruńskiej polonistyki. Badania nad pisarstwem polskiego wychodźstwa po 1939 r. prowadzone były w Toruniu sporadycznie od końca lat pięćdziesiątych, a konsekwentnie od lat siedemdziesiątych, pod kierunkiem Artura Hutnikiewicza, Edwarda Csato, Jerzego Z. Maciejewskiego, Krystyny Jakowskiej, Jerzego Speiny, Czesława Niedzielskiego oraz Janusza Kryszaka i Teresy Friedelówny[4]. Znaczna część tych prac dotyczyła „krajowej” twórczości pisarzy, którzy dłuższy czas przebywali bądź zmarli na emigracji (S. Mrożek, K. Pruszyński, C. Miłosz, K. Wierzyński, W. Gombrowicz, M. Hłasko, M. Wańkowicz, M. Kuncewiczowa), ale wiele z nich, już w latach siedemdziesiątych, poświęcona była pisarzom niemal zupełnie w Polsce nie znanym (M. Czuchnowski, W. Grubiński). Do roku 1997 obroniono na UMK ponad 200 prac magisterskich i doktorskich poświęconych zagadnieniom związanym z kulturą emigracji polskiej ostatniego sześćdziesięciolecia, w tym prace nt. twórczości W. Gombrowicza, T. Sułkowskiego, T. Nowakowskiego, C. Miłosza, J. Pietrkiewicza, J. Mackiewicza, C. Straszewicza, M. Danilewicz-Zielińskiej, L. Lipskiego, A. Bobkowskiego, M. Chmielowca, Z. Romanowiczowej oraz monografie „Wiadomości Polskich, Politycznych i Literackich” i Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.

W Instytucie Historii i Archiwistyki UMK obroniono pod kierunkiem Bohdana Ryszewskiego kilka prac magisterskich dotyczących spuścizn rękopiśmiennych i archiwalnych wybitnych postaci polskiej emigracji: Stanisława Kościałkowskiego (tylko na podstawie zbiorów polskich — 1981 r.), Emeryka Hutten-Czapskiego juniora (1995 r.) i Stanisława Kota (1995 r.). Dwie ostatnie oparte zostały na materiale znajdującym się w Londynie. Ten kierunek badań jest rozwijany i kontynuowany w takim zakresie, w jakim umożliwiają to warunki finansowe i współpraca z Instytutem i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.

Wielkie nadzieje wiązano w Toruniu z przyjazdem w 1994 r. prof. Andrzeja Kłossowskiego. W Katedrze Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej przez niemal trzy lata prowadzone były pod jego kierunkiem wykłady, seminaria magisterskie oraz badania poświęcone książce polskiej na obczyźnie, jej instytucjom, pod wspólnym tytułem „Instytucje książki polskiej i księgozbiory polskie na obczyźnie. Początki — cele, zadania i przyczyny przemian — współczesne przeobrażenia i perspektywy”. W 1996 r. sfinalizowane zostały tematy: „Polonica w zbiorach brytyjskich”, „Paryska Libella i Galerie Lambert Zofii i Kazimierza Romanowiczów”, „Stanisław Piaskowski i jego Sigma Press” oraz „Książka polska na Litwie od 1918 r. po czasy współczesne”. Kilka innych prac magisterskich, rozpoczętych pod kierunkiem A. Kłossowskiego, obronionych zostało już po śmierci promotora w 1997 r. Zainicjowane zostały również prace nad podmiotowo-przedmiotową bibliografią „rapperswilską”.

Interesujące badania (i publikacje) prowadzą ponadto socjologowie (m.in. Janusz Mucha), pedagodzy (m.in. Tomasz Biernat), historycy sztuki (Bogusław Mansfeld) oraz bibliotekarze.

*

Biblioteka UMK od lat prowadzi szeroką działalność popularyzatorską (wystawy poświęcone pisarzom: Wierzyński, Miłosz, Gombrowicz; malarzom: Czapski, Szomański, I. Fusek-Forosiewicz i wydawnictwom emigracyjnym: Oficyna Poetów i Malarzy, „Kultura”, „Wiadomości”)[5] oraz samodzielne badania naukowe na podstawie posiadanych zbiorów. Efektem są bibliografie, m.in.: dorobku Deutsches Polen-Institut w Darmstadt i mało znanych aspektów działalności paryskiego Instytutu Literackiego[6]. W 1995 r. działalność wydawniczą zainaugurowało Archiwum Emigracji Biblioteki UMK.

Archiwum wydaje serię opracowań naukowych pod wspólnym tytułem: Archiwum Emigracji (dwa pierwsze tomy wyszły w serii Archiwum „Wiadomości” — zmieniona nazwa lepiej oddaje charakter zbiorów), której redaktorami są Stefania Kossowska (Londyn) i Mirosław A. Supruniuk (Toruń). W ramach serii ukazywać się będzie pięć rodzajów publikacji:

1. rękopisy i korespondencje znajdujące się w archiwum (w tym rękopisy tak wybitnych pisarzy, jak: Gombrowicz, Miłosz, Iwaniuk, Czapski, Józef i Stanisław Mackiewiczowie, Wańkowicz, Lechoń, Tyrmand, Wierzyński, Herling--Grudziński i in.);
2. relacje i wspomnienia emigracyjne żyjących pisarzy, artystów i wybitnych osobistości emigracji polskiej, spisane i nagrywane na taśmy;
3. monograficzne zbiory twórczości najwybitniejszych pisarzy, historyków i eseistów emigracyjnych (antologie tekstów mało znanych — głównie z „Wiadomości” i „Środy Literackiej”);
4. zbiory szkiców i opracowania naukowe poświęcone emigracji;
5. bibliografie i opracowania bibliograficzne.

Ukazało się sześć tomów: dwa pierwsze zatytułowane „ Wiadomości” i okolice, pod redakcją Mirosława A. Supruniuka, zawierają szkice i wspomnienia na temat londyńskich „Wiadomości”*. W ich realizacji wzięło udział prawie 50 osób, w tym ponad 30 z emigracji, m.in.: M. Danilewicz Zielińska, S. Kossowska, J. Giedroyć, J. Pietrkiewicz, C. Miłosz, G. Herling-Grudziński, W. Iwaniuk, T. Terlecki, J. Kott, H. Grynberg, W. Odojewski, N. Gross, L. Paszkowski, J. Maurer, T. Nowakowski i wielu innych. Było to pierwsze tak wielkie zaangażowanie się pisarzy—emigrantów w działalność naukową w Polsce. Tom trzeci to pierwsza próba monografii dwu paryskich instytucji założonych i prowadzonych przez Kazimierza Romanowicza, pt. Libella. Galerie Lambert, w opracowaniu M. A. Supruniuka. Czwartym tomem są wspomnienia znakomitego poety Wacława Iwaniuka o Józefie Łobodowskim, wraz z korespondencją, w opracowaniu Janusza Kryszaka, zatytułowane Ostatni romantyk. Jako tom piąty ukazał się pierwszy zeszyt czasopisma naukowego poświęconego kulturze emigracji polskiej po 1939 r. pt. „Archiwum Emigracji. Studia, Szkice, Dokumenty”, pod. red. Janusza Kryszaka i Mirosława A. Supruniuka. Tomem szóstym jest zbiór szkiców i recenzji o sztuce autorstwa znakomitego malarza Stanisława Frenkla pt. Kożuchy w chmurach, w oprac. Jarosława Koźmińskiego.

Nakładem Biblioteki Uniwersyteckiej ukazały się ponadto dwa pierwsze tomy serii popularnej, poświęconej kulturze emigracji polskiej, w której będą ukazywać się książki literackie i felietonistyka. Są to: felietony Krzysztofa Muszkowskiego pt. Notatki londyńskie 1994-1997 oraz szkice wspomnieniowe Stefanii Kossowskiej Przyjaciele i znajomi.

W planach obu serii są ponadto: materiały z sesji naukowej poświęconej Józefowi Wittlinowi zorganizowanej przez Annę Frajlich w USA, monografia twórczości Zygmunta Haupta, zbiór szkiców o sztuce i dzienniki Mariana Kościałkowskiego, zbiór opowiadań i dramatów Janiny Kościałkowskiej, ankieta „Wiadomości” o Witoldzie Gombrowiczu, katalog biblioteki Czapskich, katalog archiwum „Wiadomości” i bibliografia zawartości treści „Wiadomości” za lata 1940-1981 oraz kolejne zeszyty czasopisma „Archiwum Emigracji. Studia, Szkice, Dokumenty”.

Zbiory

Materiały gromadzone i znajdujące się w Archiwum Emigracji Biblioteki UMK można podzielić na pięć nierównych tematycznych części. Główną część zbiorów stanowią Rękopisy i kolekcje archiwalne, w skład których wchodzą właściwe archiwa zawierające prócz materiału papierowego także osobiste pamiątki.

1. Archiwum redakcyjne tygodnika literackiego „Wiadomości” z lat 19401981, zawierające ok. 60 tys. listów niemal wszystkich polskich pisarzy mieszkających na obczyźnie i wielu wybitnych pisarzy krajowych, drobne rękopisy i maszynopisy utworów literackich, wycinki prasowe, akta Nagrody „Wiadomości” — najważniejszego literackiego wyróżnienia przyznawanego na obczyźnie w latach 1959-1993, fotografie, redakcyjną bibliotekę, kartoteki współpracowników i prenumeratorów pisma, pamiątki po redaktorach tygodnika, wyposażenie pokoju redakcyjnego — meble, obrazy itp. oraz komplet czasopism wydawanych przez M. Grydzewskiego.
2. Archiwum księgarni i wydawnictwa Libella, wydawnictwa płytowego Ballada oraz Galerie Lambert założonych i prowadzonych przez Kazimierza Romanowicza w Paryżu z lat 1946-1993. Zawiera obszerną korespondencję z polskimi pisarzami emigracyjnymi i krajowymi, czytelnikami i artystami wystawiającymi w galerii, dokumentację działalności wszystkich instytucji, druki reklamowe, wycinki prasowe, fotografie, plakaty, pamiątki itp.
3. Archiwum „Środy Literackiej”, dodatku literackiego londyńskiego „Dziennika Polskiego”, redagowanego w latach 1983-1984 przez Janusza Jasieńczyka, a od 1985 r. przez Stefanię Kossowską, zawierające korespondencję z pisarzami, autografy tekstów, fotografie, wycinki prasowe, rysunki z lat 1983-1995. Archiwum jest uzupełniane.
4. Archiwum londyńskiego teatru dla młodzieży „Syrena” z lat, gdy kierownikiem była Regina Kowalewska. Archiwum zawiera maszynopisy sztuk teatralnych, korespondencje, projekty dekoracji i oprawy muzycznej oraz druki ulotne.
5. Prywatne archiwum literackie i rodzinne Zofii Romanowiczowej, wybitnej polskiej pisarki mieszkającej w Paryżu. Zawiera rękopisy jej książek, korespondencje z pisarzami, przyjaciółmi, czytelnikami i wydawcami, fotografie, książki itp.
6. Prywatne archiwum literackie Stefanii Kossowskiej, pisarki, ostatniej redaktorki londyńskich „Wiadomości” i „Środy Literackiej”. Zawiera maszynopisy prac autorskich, korespondencję z autorami i przyjaciółmi, bibliotekę, wycinki prasowe i pamiątki. Archiwum jest uzupełniane.
7. Prywatne archiwum literackie Michała Chmielowca, pisarza, współredaktora i redaktora „Wiadomości” w latach 1967-1974, podarowane przez wdowę Irenę Hradyską. Zawiera obszerną i bogatą korespondencję redakcyjną i prywatną, rękopisy książek i artykułów, fotografie, dokumentację współpracy z RWE i Głosem Ameryki, wycinki prasowe i pamiątki.
8. Prywatne archiwum literackie i redakcyjne Juliusza Sakowskiego, pisarza i kierownika londyńskiej oficyny wydawniczej pn. Polska Fundacja Kulturalna. Archiwum podarowane przez Wandę Lesisz zawiera prywatną i redakcyjną korespondencję z najwybitniejszymi pisarzami polskiej emigracji z lat 1950-1976 (J. Lechoniem, A. Słonimskim, J. Czapskim, M. Hłaski M. Hemarem, K. Wierzyńskim i in.).
9. Prywatne archiwum Natana Grossa, pisarza polskiego, reżysera i publicysty mieszkającego w Izraelu. Zawiera korespondencję z pisarzami polskimi i przyjaciółmi, rękopisy, wycinki prasowe itp. Archiwum jest uzupełniane.
10. Prywatne archiwum Janiny Kościałkowskiej, pisarki polskiej mieszkającej we Francji (oraz częściowo jej męża i rodziny). Zawiera korespondencję z pisarzami oraz nieliczne rękopisy. Archiwum jest uzupełniane.
11. Archiwum Wacława Iwaniuka, poety mieszkającego w Kanadzie. Zawiera obszerną korespondencję, nieliczne rękopisy, fotografie, wycinki i materiały do biografii, książki autorskie, obrazy i pamiątki.
12. Fragment prywatnego archiwum Krzysztofa Muszkowskiego, publicysty i historyka mieszkającego w Londynie. Zawiera korespondencję z pisarzami i wydawcami. Archiwum jest uzupełniane.
13. Fragment prywatnego archiwum Olgi Scherer, pisarki i historyka literatury mieszkającej w Paryżu. Zawiera rękopisy prac literackich i naukowych, księgozbiór i korespondencję z pisarzami i przyjaciółmi.
14. Prywatne archiwum literackie i polityczne Janusza Kowalewskiego, pisarza, dziennikarza i publicysty zmarłego w 1996 r. w Londynie, podarowane przez pisarza oraz rodzinę. Zawiera rękopisy, obszerną korespondencję literacką i zawodową, wycinki prasowe i archiwalia z lat wojny, nagrania i dokumenty.
15. Prywatne archiwum Marty Reszczyńskiej-Stypińskiej, poetki, dramatopisarki polskiej zmarłej w Londynie, podarowane przez córkę, Hannę Rawicz--Essigman. Zawiera maszynopisy i rękopisy autorskie, korespondencję, fotografie i nagrania dźwiękowe oraz pamiątki.
16. Prywatne i literackie archiwum Tamary Karren-Zagórskiej, poetki i dramatopisarki polskiej zmarłej w kwietniu 1997 r. w Londynie. Zawiera korespondencję z pisarzami i przyjaciółmi, rękopisy sztuk teatralnych, wycinki prasowe, obszerną dokumentację fotograficzną oraz cenne teatralia emigracyjne.
17. Prywatne archiwum Janusza Poray-Biernackiego, pisarza i tłumacza, redaktora prasy emigracyjnej, zmarłego w Londynie w 1996 r., podarowane przez wdowę Lucynę Poray-Biernacką. Zawiera materiały z pracy redakcyjnej, korespondencje prywatne i rodzinne, rękopisy prac, fotografie, książki autorskie, obrazy i pamiątki.
18. Księgozbiór oraz archiwum pisarskie i rodzinne Jana Ulatowskiego, historyka sztuki, dziennikarza zmarłego we Francji w styczniu 1997 r., podarowane przez Annę Micińską. Zawiera rękopisy i maszynopisy prac własnych i obcych, obszerną korespondencję, wycinki prasowe, fotografie i nagrania rozmów z pisarzami.
19. Archiwum literackie i prywatne Anieli Micińskiej, tłumaczki mieszkającej i zmarłej we Francji, podarowane przez Annę Micińską. Zawiera korespondencję, maszynopisy i rękopisy obce, fotografie i pamiątki.
20. Prywatne archiwum Edwarda Chudzyńskiego, poety i dramatopisarza zmarłego w Londynie, współautora kabaretu „Pech”. Archiwum podarowane przez wdowę Halinę Chudzyńską zawiera sztuki teatralne, poezje i dokumenty oraz nagrania dźwiękowe kabaretu.
21. Prywatne i rodzinne emigracyjne archiwum Sławoja Felicjana Składkowskiego, ostatniego przed wojną premiera rządu RP, po wojnie pisarza i autora wspomnień, podarowane przez wdowę. Zawiera korespondencję rodzinną i literacką, maszynopisy i rękopisy prac autorskich, fotografie, pamiątki, wycinki prasowe i nieliczne dokumenty.
22. Fragment archiwum Wacława Zagórskiego, redaktora „Tygodnia Polskiego”, autora książek o Powstaniu Warszawskim, podarowane przez wdowę Tamarę Karren. Zawiera korespondencję z czytelnikami jego książek, współpracownikami „Tygodnia” i przyjaciółmi oraz roczniki redagowanego pisma.
23. Archiwum prywatne Tadeusza Polanowskiego, pisarza, poety zmarłego w Szwecji w 1995 r., podarowane przez wdowę Stanisławę Polanowską. Zawiera korespondencję literacką, wycinki prasowe, materiały z pracy dziennikarskiej i literackiej itp. Archiwum jest uzupełniane.
24. Archiwum Jadwigi Jurkszus-Tomaszewskiej, pisarki zmarłej w Kanadzie, podarowane przez męża Adama Tomaszewskiego. Zawiera rękopisy, korespondencję, prace autorskie i dedykacje, wycinki prasowe, książki autorskie, materiały do słownika pisarzy emigracyjnych oraz pamiątki.
25. Archiwum Tadeusza Wittlina, pisarza i dziennikarza z USA. Zawiera rękopisy i maszynopisy prac autorskich, korespondencję, fotografie itp. Archiwum jest uzupełniane.
26. Archiwum i kolekcja rysunków Jana Mariana Kościałkowskiego, malarza, rzeźbiarza i rysownika zmarłego w Anglii, podarowane przez wdowę Lidię Kruszyńską Kościałkowską. Zawiera rękopisy dziennika, korespondencję i pamiątki.
27. Archiwum Władysława R. Szomańskiego, grafika zmarłego w Londynie, otrzymane od wdowy. Zawiera materiały do dziejów Związku Artystów Plastyków na obczyźnie, prace autorskie: plakaty, afisze i dokumentację fotograficzną działalności artystycznej. Archiwum jest uzupełniane.

Różnej wielkości fragmenty archiwów Hanny Bogusławskiej, Zofii Bobowicz, Williama Markiewicza, Piotra Guzy, Lecha Paszkowskiego, Bolesława Leitgebera, Jana Kotta, Józefa Kisielewskiego, Wiesława Wohnouta, Ryszarda Lówa, Witolda Leitgebera, Władysława Żeleńskiego, Zygmunta Haupta, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Mai E. Cybulskiej, Włodzimierza M. Drzewieniec-kiego, Wacława Hryniewicza-Bakierowskiego, Barbary Czaplickiej, Ireny Syput, Jana Krok-Paszkowskiego, Róży Nowotarskiej, Stanisława Wujastyka, Stanisława Łysiaka, Zygmunta Nagórskiego.

Część drugą stanowią Księgozbiory historyczne, wśród których najważniejszy jest księgozbiór emigracyjny Marii i Józefa Czapskich, podarowany przez red. Jerzego Giedroycia.

Osobnym działem jest zbiór Dokumentacji historycznej dotyczącej emigracji. Dział ten zawiera archiwum wycinków prasowych Krystyny Łopuszyńskiej odnoszący się do Polonii i emigracji polskiej w Australii; materiały prasowe i publikacje dotyczące Archiwum Polonii w Orchard Lake podarowane przez ks. dra Romana Nira oraz kilkadziesiąt teczek dokumentacji życia społecznego i wycinków prasowych na temat pisarzy emigracyjnych, instytucji życia społeczno-kulturalnego i hasłowo ujętych wydarzeń z historii wychodźstwa polskiego po 1939 r.

W zbiorach Archiwum Emigracji znajduje się też Dokumentacja audiowizualna i fotograficzna, w tym zbiór fotografii, nagrania rozmów z pisarzami emigracyjnymi, m.in. Jerzym Giedroyciem, Włodzimierzem Sznarbachowskim, Czesławem Miłoszem, Józefem Czapskim, oraz materiały filmowe, m.in. filmy o „Kulturze”, Czapskim, Tyrmandzie, Herlingu-Grudzińskim, „Wiadomościach”, Grydzewskim, Piaseckim i in. filmy wideo. W zbiorze tym znajduje się kilkadziesiąt płyt analogowych, kaset, a także CD polonijnych i emigracyjnych wytwórni płytowych oraz „poloników”.

Szczególną wartość ma ponadto niewielki jeszcze, ale stale powiększany zbiór Sztuki emigracyjnej, m.in. prace: J. Czapskiego, J. Lebensteina, A. Kossowskiego, M. Bohusza-Szyszki, Z. Turkiewicza, M. Kościałkowskiego, F. Topolskiego, T. Kopera, J. Boguckiej-Wolf, W. R. Szomańskiego, Z. Czermańskiego. Nie są to prace dużych rozmiarów, ale stanowią interesujący przyczynek do biografii artystów, a w przypadku kilku z nich (Kościałkowski, Szomański) stanowią znaczący zbiór.

Warto wspomnieć ponadto, że w Książnicy Miejskiej, drugiej naukowej bibliotece toruńskiej, znajduje się archiwum Oficyny Stanisława Gliwy (19101986), podarowane bibliotece przez wdowę po nim, Marię, w 1992 r.[7]

Perspektywy

Zbiory Archiwum Emigracji są ważną częścią zbiorów emigracyjnych w Polsce. Ich wartość i znaczenie powinny być rozpatrywane i oceniane wg kryterium przydatności dla badań nad kulturą wychodźstwa polskiego. Gromadzenie i aktywne poszukiwanie materiału archiwalnego, a co za tym idzie ogromna korespondencja z emigrantami na całym świecie, nie są jednak najważniejszym celem powstania toruńskiego ośrodka. Archiwum Emigracji Biblioteki UMK nie gromadzi bezcennych rękopisów emigracyjnych ze względu na ich wartość muzealną i walory propagandowe. Archiwalia stanowią przede wszystkim kapitalny i niemożliwy do przecenienia warsztat badawczy dla rozwijania własnych i propagowania zewnętrznych studiów nad różnymi aspektami dziejów polskiej diaspory. Są magnesem zachęcającym do podejmowania trudnych i czasochłonnych studiów heurystycznych i gwarantem ich rzetelności. Stąd wśród zadań pracowni archiwalno-badawczej znalazły się:

1. poszukiwanie, gromadzenie, porządkowanie i opracowywanie archiwalnych zbiorów emigracyjnych;
2. gromadzenie i opracowywanie relacji i wspomnień żyjących pisarzy i wybitnych osobistości emigracji polskiej;
3. gromadzenie informacji o emigracyjnych zbiorach w kraju i za granicą — kartoteka — oraz ich mikrofilmowanie dla potrzeb Pracowni;
4. gromadzenie informacji o pracach badawczych nad emigracją prowadzonych w kraju i za granicą — kartoteka;
5. gromadzenie danych bibliograficznych o wybitnych osobistościach polskiej emigracji — katalog;
6. publikacja zbiorów archiwalnych oraz prac naukowych na nich opartych;
7. współpraca z analogicznymi ośrodkami naukowymi, bibliotekami i muzeami polskimi w kraju i za granicą;
8. organizowanie wystaw, seminariów naukowych, konferencji oraz popularyzacja problemów związanych z emigracją polską;
9. inicjowanie badań naukowych na podstawie posiadanych zbiorów;
10. udostępnianie posiadanych zbiorów w czytelni;
11. pomoc studentom w kontaktach z pisarzami i ośrodkami naukowymi polskiej emigracji.

W latach 1996-1998 powstało na UMK, ale też w innych uczelniach, kilka interesujących prac magisterskich na podstawie zbiorów Archiwum, w tym monografie twórczości Michała Chmielowca, Janusza Kowalewskiego, Stefanii Kossowskiej, Zofii Romanowiczowej, Juliusza Sakowskiego, Felicjana Składkowskiego-Sławoja, Ferdynanda Goetla, Zygmunta Haupta oraz prace nt. „Wiadomości” i paryskiej Libelli i Galerie Lambert. Kilka innych jest w toku (m.in. Edward Chudzyński, Janusz Poray-Biernacki). Efektem własnych badań prowadzonych od 1995 r. są wspomniane publikacje w seriach Archiwum Emigracji oraz liczne artykuły.

Archiwum Emigracji dba o zapewnienie wszechstronnej informacji o własnych zbiorach i pracach. Wyraźnym tego dowodem są artykuły prasowe i szkice w periodykach naukowych i literackich oraz własna strona w Internecie: http://www.bu.uni.torun.pl/i/emigr.htm.

FOTO: © Paulina Matysiak (Rzeczpospolita) →