Ksiądz Infułat witając nas stwierdził, że cieszy się z naszej obecności. Ja ze swej strony pragnę zapewnić go, że jestem wdzięczna Jemu za zaproszenie i bardzo zadowolona, że mogę brać udział w tegorocznej Sesji Stałej Konferencji MAB jako reprezentant Biblioteki Polskiej im. Wandy Stachiewicz w Montrealu.

Tematem mojego referatu jest Grafika Polska międzywojenna w zbiorach naszej Biblioteki. Kolekcję tę opracowaliśmy naukowo i przygotowaliśmy o niej książkę-album, która będzie wydana jeszcze w tym roku.

Na wstępie kilka słów o Polskim Instytucie Naukowym w Kanadzie i jego Bibliotece. Założony w roku 1943 jako sekcja o rok wcześniej powstałego Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce, z siedzibą na montrealskim Uniwersytecie McGill. Instytut dostał status federalnej instytucji kanadyjskiej w roku 1976, z oficjalną nazwą Polish Institute of Arts and Sciences in Canada and the Polish Library / L’Institut Polonais des Arts et des Sciences au Canada et la Bibliothèque Polonaise. Głównymi celami Instytutu jest promowanie polskiej kultury w Kanadzie oraz służenie intelektualnym potrzebom polsko-kanadyjskiego społeczeństwa. Biblioteka, która powstała też w 1943 roku, jest niewątpliwie największym osiągnięciem Instytutu. Początkowo było to tylko kilka książek wymienianych między sobą przez członków. Obecnie w księdze inwentarzowej mamy ponad 44. 000 pozycji, a od roku 1986 nasze książki typu akademickiego są włączane do komputerowego katalogu Uniwersytetu McGill. Aby uznać wielkie zasługi pani Wandy Stachiewicz w stworzeniu Biblioteki i prowadzeniu jej niestrudzenie przez ponad czterdzieści lat, często w bardzo trudnych warunkach, członkowie Instytutu zdecydowali w 1984 roku nazwać Bibliotekę Jej imieniem.

Biblioteka nie zakupuje starych książek, ale podczas przeszło pół wieku jej istnienia z darów powstał interesujący ich zbiór, jak również kolekcja ponad czterystu grafik. Wśród nich znajduje się sto dwadzieścia rycin wykonanych w latach międzywojennych przez czterdziestu czołowych polskich artystów, dzieła na bardzo różnorodne tematy, w różnych technikach, z przewagą drzeworytów. Ważne miejsce zajmują drzeworyty Władysława Skoczylasa, któremu przypisuje się stworzenie z drzeworytu odrębnej, unikalnie polskiej, dziedziny sztuki graficznej. Odwołując się w swej genezie do sztuki ludowej, przede wszystkim malarstwa na szkle oraz drzeworytnictwa, a odrzucając wpływy obce, drzeworyty Skoczylasa zainspirowały powstanie niezwykle silnego i żywotnego środowiska polskich grafików, rekrutujących się głównie z przyjaciół i studentów artysty. Twórcy ci, skupieni w założonym przez Skoczylasa w roku 1925 Stowarzyszeniu Artystów Grafików „Ryt”, propagowali przez długie lata polską grafikę, doprowadzając technikę drzeworytu do wyjątkowej perfekcji i artystycznego mistrzostwa.

Twórcy rycin w kolekcji Biblioteki Polskiej z lat 1918-1939 odzwierciedlają aktualne środowisko grafiki polskiej z okresu uważanego za jej „złoty wiek”. Prawie wszyscy byli dość szczegółowo opisani w książce pt. Pięć Wieków Grafiki Polskiej — Katalog wystawy dr Ireny Jakimowicz (1995).

Świadectwem jak wielki wpływ kola artystyczne stolicy miały na resztę kraju jest fakt, że z czterdziestu reprezentowanych grafików, dwudziestu dziewięciu studiowało w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, a dwudziestu jeden było uczniami Skoczylasa. Z dwudziestu czterech członków „Rytu”, piętnastu jest reprezentowanych w kolekcji. Dwudziestu jeden było również członkami Związku Polskich Artystów Grafików, organizacji powstałej też z inicjatywy Skoczylasa, a zajmującej się raczej sprawami zawodowymi, niż artystycznymi.

Ale „Ryt”, propagując idee odrębnej, polskiej sztuki graficznej, nie narzucał szablonowego stylu czy tematyki i nie tłumił indywidualności. Dowodem tego jest szalona różnorodność w twórczości tak jego aktywnych członków, jak i artystów pracujących pod jego wpływem. Indywidualni artyści byli też zrzeszani w wielkiej ilości ugrupowań we wszystkich częściach kraju. A więc były grupy Akwarelistów, Powiśle, Fresk, Niezależnych, Pryzmat, Rytm, Bunt i inne, oraz Towarzystwa czy Związki Bibliofilów Polskich, Artystów Polskich, Artystek Polskich, Artystów Wielkopolskich, Plastyków Pomorskich, Lwowskich Artystów Grafików etc.

Warto wspomnieć, że ekslibrisy i ilustracje do książek były bardzo znaczącą częścią dorobku artystycznego grafików tamtego okresu i są bogato reprezentowane w kolekcji Biblioteki w Montrealu.

Wybuch drugiej wojny światowej położył na zawsze kres wspaniałemu okresowi grafiki polskiej. Dalsze dzieje jego twórców to odbicie losów całego społeczeństwa. Gaczyński, Hulewicz, Kłopocka i Krzyżanowska-Pawłowska stracili cały swój dorobek artystyczny w płomieniach Powstania Warszawskiego. Dzieliński, czynny w AK, był więźniem w Płaszowie, Goryńska, aktywna w konspiracji, zginęła w Ravensbriiku, Herszaft w Tremblince, Zylberberg w Oświęcimiu. Po wojnie jedynie Krasnodębska-Gardowska uległa doktrynie realizmu socjalistycznego.

Na emigracji zmarli Podoski, Mrożewski, Pawlikowska i Dembowska-Romer. Daty śmierci Pawłowskiej - Krzyżanowskiej oraz Sieraczyńskiej nie można ustalić.

Powyższy zbiór reprezentuje doskonały materiał dla historyka sztuki badającego dzieje grafiki polskiej w tym znaczącym dla niej okresie. Lista artystów, których prace znajdują się w kolekcji międzywojennej grafiki polskiej w zbiorach Biblioteki polskiej w Montrealu, jest umieszczona na końcu obecnego referatu, a grafiki można obejrzeć w Internecie pod adresem: www.poloniaweb.com\biblioteka\grafika.

Pomysł opracowania graficznych zbiorów Biblioteki powstał dawno, ale projekt tego rodzaju wymaga wyspecjalizowanego personelu oraz poważnych funduszy — nie dysponowaliśmy ani jednym, ani drugim. Udało się nam go zrealizować tylko dzięki serii zbiegów okoliczności, które udało nam się wykorzystać.

W 1992 roku zgłosiła się do nas jako wolontariuszka, pani Joanna Rembosz, przebywająca w Montrealu na kilka miesięcy. Z wykształcenia historyk sztuki, uporządkowała i zabezpieczyła wszystkie nasze grafiki, sfotografowała je i w dużej mierze zidentyfikowała. Powstała w ten sposób dokumentacja dająca ogólny obraz kolekcji. Podczas obchodów 50-lecia Instytutu jesienią 1993 roku gościliśmy dyrektora Biblioteki Narodowej w Warszawie, profesora Adama Manikowskiego. Ustalone zostało wtedy, że w miarę możności nasze dwie instytucje będą z sobą współpracowały. Okazja do takiej współpracy wyłoniła się krótko potem. W 1995 roku odwiedził Montreal profesor Andrzej Rottermund, dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie. Obejrzawszy zbiór rycin w posiadaniu Biblioteki Polskiej to on właśnie zwrócił uwagę na specjalną wartość międzywojennej części tej kolekcji. Na podstawie oficjalnego poparcia przez profesora Rottermunda, Biblioteka Narodowa zgodziła się opracować wstępny katalog kolekcji montrealskiej. Praca została zlecona pani magister Agacie Pietrzak z Działu Zbiorów Specjalnych Biblioteki Narodowej, która na podstawie fotografii wykonanych przez panią Joannę Rembosz i w oparciu o literaturę jej dostępną przygotowała wstępne opracowanie bibliograficzne rycin oraz początkową redakcję not biograficznych ich twórców. Pomoc Biblioteki Narodowej była kluczowym czynnikiem w zrealizowaniu projektu szczegółowego i naukowego opracowania grafiki w zbiorach Biblioteki Polskiej w Montrealu. Zawdzięczamy to kolejnym dyrektorom Biblioteki Narodowej, profesorom Adamowi Manikowskiemu i Jakubowi Z. Lichańskiemu oraz magistrowi Michałowi Jagiełło, jak również pani doktor Joannie Pasztelaniec-Jarzyńskiej, dyrektorowi do spraw badań naukowych, którzy popierali nas w tych poczynaniach.

Jesienią 1997 roku zarząd Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie powołał Komitet Wydawniczy pod przewodnictwem profesor Hanny M. Pappius, której polecił opracowanie i wydanie trójjęzycznej książki pt. Grafika Polska — Estampes polonaises — Polish Prints, 1918-1939. Profesor Paweł Wyczyński został mianowany redaktorem książki-albumu.

Rezultatem intensywnej i niestrudzonej dwuletniej pracy wszystkich zaangażowanych w ten projekt, ale specjalnie jej redaktora, książka-album jest dziś gotowa do druku, cały materiał opracowany po polsku, francusku i angielsku. Będzie wydana wspólnie z Akademią Umiejętności w Krakowie. Zawiera krótki zarys historyczny Instytutu, ramowy artykuł O polskiej grafice międzywojennej autorstwa magistra Krzysztofa Krużela, kierownika Gabinetu Rycin Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, noty biograficzne czterdziestu artystów oraz reprodukcje stu dwudziestu rycin, w tym siedemnaście kolorowych. Sumienne opracowanie naukowe pozwoliło przygotować wyczerpującą bibliografię tematu, tak ogólną, jak i poszczególnych artystów, oraz opisy rycin oparte na zasadach stosowanych w pracach poświęconych sztuce graficznej.

Wydanie książki Grafika Polska — Estampes polonaises — Polish Prints, 1918-1939, poświęconej pracom polskich artystów, które są własnością kanadyjskiej instytucji, jest dobitnym przykładem działalności Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki Polskiej im. Wandy Stachiewicz w chwili obecnej.

ARTYŚCI REPEZENTOWANI W KOLEKCJI
MIĘDZYWOJENNEJ GRAFIKI POLSKIEJ BIBLIOTEKI POLSKIEJ W MONTREALU

BARTŁOMIEJCZYK EDMUND LUDWIK (1885-1950)

CHROSTOWSKI - OSTOJA STANISŁAW (1900-1947)

CIEŚLEWSKI TADEUSZ SYN (1895-1944)

DEMBOWSKA - ROMER ZOFIA (1885-1972)

DUNIN - PIOTROWSKA MARIA (1899-1986)

DZIELIŃSKI KAZIMIERZ JAN (C. 1894-1955)

FIJAŁKOWSKA ZOFIA ELŻBIETA (1909-1989)

FRYDRYSIAK BERNARD (1908-1970)

GACZYŃSKI HENRYK (1901-1985)

GORYŃSKA WIKTORIA JULIA JADWIGA (1902-1945)

HERSZAFT ADAM (ABRAM) (1886-1942)

HULEWICZ JERZY (1886-1941)

JURGIELEWICZ MIECZYSŁAW (1900-1983)

KŁOPOCKA JANINA (1904-1982)

KŁOPOTOWSKI ROMAN (1903 — 1986)

KONARSKA - SŁONIMSKA JANINA (1902-1975)

KRASNODĘBSKA - GARDOWSKA BOGNA GRAŻYNA (1900-1986)

KRZYŻANOWSKA - PAWŁOWSKA STEFANIA (1905— ? )

ŁOPIEŃSKI IGNACY (1865-1944)

MIŃSKA - GOLIŃSKA IRENA (1904-1980)

MONDRAL KAROL FRANCISZEK (1880-1957)

MROŻEWSKI STEFAN (1894-1975)

NOWOTNOWA JANINA (1883-1963)

OBRĘBSKA - STIEBEROWA MARIA (1904— 1995)

PAWLIKOWSKA ANIELA (LELA) (1901-1980)

PODOSKI WIKTOR (1901-1970)

PÓŁTAWSKI ADAM JERZY (1881-1952)

RAK ALEKSANDER (1899-1978)

RUŻYCKA-GABRYEL MARIA (1905-1961)

SIERACZYŃSKA MARIA (1885—?)

SKOCZYLAS WŁADYSŁAW (1883-1934)

SOŁTAN ALEKSANDER (1903-1994)

SOPOĆKO KONSTANTY MARIA (1903-1992)

STANKIEWICZ ZOFIA (1862-1955)

TELAKOWSKA WANDA (1905-1985)

WISZNIEWSKI KAZIMIERZ (1894-1960)

WOLSKA - BEREZOWSKA MARIA (1901-1985)

ZAKRZEWSKI WŁADYSŁAW (1903-1944)

ZYLBERBERG FISZEL (ZBER) (1909-1942)

ŻURAWSKI — LELIWA WŁADYSŁAW (1888-1963)