Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce
Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce
Historia Instytutu
Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku należy do najstarszych placówek naukowych zajmujących się historią Polski, usytuowanych poza granicami kraju. Jego historia wiąże się z Instytutem Badania Najnowszej Historii Polski, założonym w Warszawie w 1923 roku, gdzie pracowali wybitni politycy, wojskowi, dyplomaci i naukowcy, tacy jak minister Leon Wasilewski, generał Julian Stachiewicz, ppłk doc. dr Wacław Lipiński. Instytut poświęcony był badaniu historii najnowszej, od Powstania Styczniowego do odzyskania Niepodległości. Polegało to na gromadzeniu, opracowywaniu i publikowaniu materiałów archiwalnych, pamiętników, wspomnień i opracowań, zarówno w formie odrębnych publikacji jak i na łamach Niepodległości. Periodyk ten stał się jednym z najbardziej poszukiwanych w okresie międzywojennym. Po wybuchu II Wojny Światowej, dzięki ofiarności pracowników, zdołano uchronić i wywieźć część zasobów Instytutu poza granice. Poważna ich część trafiła do Stanów Zjednoczonych.
4 lipca 1943 grono wybitnych piłsudczyków i działaczy polonijnych na zebraniu w Hotelu „Waldorf-Astoria” w Nowym Jorku postanowiło reaktywować Instytut Józefa Piłsudskiego. Wśród założycieli znajdowali się między innymi byli ministrowie RP: Ignacy Matuszewski, Wacław Jędrzejewicz, Henryk Floyar-Raychman oraz wydawcy: Nowego Świata z Nowego Jorku — Maksymilian Węgrzynek i Dziennika Polskiego z Detroit — Henryk Januszewski. Zadania Instytutu wzorowane są na celach, które przyświecały pierwotnej placówce działającej w Warszawie w latach 1923-1939. Pomimo trudnych emigracyjnych warunków, zdołano zgromadzić niezwykle cenne zbiory, będące podstawą dla badania najnowszych dziejów Polski.
Zbiory Dokumentów
Ozdobą są akta Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza z lat 1918-1922. Wskutek połączenia w ręku Józefa Piłsudskiego władzy politycznej i wojskowej zawierają one niezwykle ciekawe dokumenty dotyczące początków formowania się państwa, wojny z Rosją bolszewicką, pierwszych kontaktów dyplomatycznych z zagranicą. Wśród nich na przykład znajduje się odręczny list Józefa Piłsudskiego do czeskiego prezydenta Tomasza Masaryka z propozycją współpracy, liczne pisma skierowane do wyższych dowódców i polityków. Jako dalsze przykłady można podać wymianę korespondencji pomiędzy Józefem Piłsudskim a generałami dowodzącymi poszczególnymi frontami wojny polsko-sowieckiej. Wiele z nich jest najzupełniej dotychczas nie znanych. W oparciu o akta adiutantury opracowano liczne książki, zarówno w języku polskim jak i obcych. Dzięki tym materiałom ks. dr Zdzisław Musialik w pracy General Weygand and the Battle of the Vistula (1987) obalił jeden z mitów co do autorstwa planu bitwy o Warszawę w sierpniu 1920 roku, które niesłusznie przypisywano gen. Weygandowi. W archiwum Instytutu jest też nieznany list generała Tadeusza Rozwadowskiego z 15 sierpnia 1920, w którym jednoznacznie stwierdza, że autorem planu jest Józef Piłsudski. Obala to kolejny mit przypisujący ówczesnemu szefowi sztabu nakreślenie planu decydującego uderzenia. Nie mniej interesujące są akta związane z formowaniem Wojska Polskiego w roku 1918, a w szczególności wykonaniem odsieczy Lwowa. Zachowana korespondencja dowodzi, że wysłanie oddziałów na pomoc walczącemu miastu było jedną z pierwszych trosk Komendanta. Cała kolekcja Adiutantury liczy ponad 100 tek dokumentów; jest uzupełniona o odrębne Teki Generała T. Rozwadowskiego. Do równie interesujących źródeł historycznych należy Archiwum Waleriana Platonowa, ministra dla spraw Królestwa Polskiego w Petersburgu z lat 18371865, zawierające ciekawe materiały do polityki Rosji wobec Polaków w okresie zaborów.
Archiwum
Kolejną kolekcją wartą szczególnej uwagi jest archiwum Józefa Piłsudskiego. Stanowiło ono w dużej mierze podstawę opracowanej przez prof. Wacława Jędrzejewicza Kroniki życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, niedoścignionego wzorca dla biografistyki tej postaci.
Znajduje się tutaj między innymi maszynopis dziennika brata Józefa, Bronisława Piłsudskiego, przynoszący ciekawe szczegóły do szkolnej edukacji przyszłego Marszałka, a także jest 125 listów dotyczących okresu działalności Polskiej Partii Socjalistycznej z przełomu wieków XIX i XX. Uwagę przyciągają również nieznane raporty „Strzeleckie” z okresu poprzedzającego wybuch I Wojny Światowej oraz z pierwszego okresu jej trwania.
Nie sposób w krótkim szkicu opisać wszystkie skarby archiwum. Ograniczmy się więc do najbogatszych i najczęściej wykorzystywanych zespołów:
- Archiwum Ministra Spraw Zagranicznych [1932-1939] Józefa Becka.
- Archiwum ambasadora Juliusza Łukasiewicza z lat 1936-1939 oraz z późniejszego okresu działalności — do roku 1951.
- Archiwum ambasadora Józefa Lipskiego z Berlina.
- Archiwum gen. Kazimierza Sosnkowskiego zawierające dokumenty do okresu międzywojennego, jak też sprawowania funkcji Naczelnego Wodza w czasie II Wojny Światowej i późniejszej aktywności politycznej na emigracji.
- Archiwum marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza od okresu wojny polsko-bolszewickiej, aż do II Wojny Światowej, uzupełnione cenną kolekcją jego 4 akwarel i 5 rysunków z okresu internowania po przekroczeniu granicy rumuńskiej.
- Archiwum wybitnego historyka Władysława Pobóg-Malinowskiego, stanowiące niezbędne uzupełnienie każdej kwerendy dotyczącej najnowszej historii Polski, z licznymi listami i wiadomościami, jak również szczegółami biograficznymi o wybitnych politykach i wojskowych.
Kolekcje mające charakter personalny wzbogacone są przez zespoły o charakterze ogólnym. Wśród nich wymienić można „Wojny polskie 1918-1920”, zawierające ciekawe materiały do wszystkich frontów działań na granicach powstającego po 123-letniej niewoli państwa, zbiór akt Komisji Likwidacyjnej gen. Lucjana Żeligowskiego, dotyczący wydarzeń majowych 1926 roku. Czeka on na swojego historyka. Nie sposób nie wymienić zbioru Naczelnego Komitetu Narodowego i Legionów z lat 1914-1918.
Specyfika emigracyjna sprowadziła do Instytutu kolekcje wybitnych działaczy polonijnych i organizacji. Wśród nich są papiery Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia [KNAPP], który wziął na siebie odpowiedzialność za prowadzenie działalności politycznej w sprawie polskiej w Ameryce w okresie załamywania się poparcia aliantów dla sprawy naszej niepodległości i granic.
Dokumenty fotograficzne, mapy
Archiwalia są uzupełnione o liczne inne kolekcje. Wśród tych ostatnich pierwszorzędną rolę odgrywa zbiór fotografii przedstawiających zarówno wielkie postacie historyczne, jak i obiekty i wydarzenia. Józef Piłsudski uwidoczniony jest na około 1 500 zdjęciach przechowywanych w Instytucie, a cały zbiór fotografii z miast kresowych, wojny polsko-bolszewickiej, II Wojny Światowej, w tym polskich jednostek walczących na wszystkich frontach oraz martyrologii Polaków w Związku Sowieckim, razem liczy ponad 17 tysięcy sztuk.
Ikonograficzno-dokumentalny walor posiada zbiór kart pocztowych, stanowiących często odbitki fotograficzne. Szczególny jest tu zbiór wydawnictw NKN z lat 1914-1917, przedstawiający walki Legionów Polskich. Dział ten wzbogacił się ostatnio o zbiór plakatów i afiszy historycznych ilustrujących takie wydarzenia jak wojny 1914-18, 1918-1920, plebiscyty na Śląsku 1919-1921, wybory parlamentarne w Rzeczypospolitej.
Posiadamy też afisze, plakaty i kalendarze produkowane w „podziemiu” z okresu „Solidarności” i stanu wojennego. Wreszcie do dokumentacji historyczno-ikonograficznej zaliczamy obfity zbiór map, liczący ponad 800 sztuk. Znajdują się tu XVI-wieczne i późniejsze mapy o wartości muzealnej oraz wojskowe z I Wojny Światowej i wydane w okresie międzywojennym przez Wojskowy Instytut Geograficzny.
Najnowsze formy zapisu wizualnego reprezentowane są przez filmy dokumentalno-historyczne, np. „Życie Józefa Piłsudskiego”, „Pogrzeb J. Piłsudskiego” „Powstanie Warszawskie” i wiele nowszych, utrwalonych na taśmach video.
Biblioteka
Instytut umożliwia pełne opracowanie archiwaliów i dokumentów dzięki uzupełnieniu poprzez zbiory biblioteczne. Biblioteka liczy około 15 000 woluminów, w tym wiele rzadkich prac w języku polskim, angielskim, rosyjskim, francuskim i ukraińskim. Wiele z naszych książek jest nieosiągalnych w krajowych księgozbiorach, część z nich stanowi spuściznę po wybitnych osobistościach, których archiwalia wzbogaciły Instytut. Uzupełnieniem jest również prasa, w tym także podziemna, wydawana w Polsce od 1976 roku do chwili obecnej. Zbiór liczy 800 tytułów, ostatnio został opracowany szczegółowy katalog „bibuły”.
Pamiątki
Charakter muzealno-dokumentacyjny posiadają pamiątki, takie jak liczący kilkaset sztuk zbiór medali, odznaczeń i orderów oraz hełm wojskowy i szpada dyplomatyczna. Szczególne miejsce w tej części zajmuje pośmiertna maska Józefa Piłsudskiego, wykonana przez rzeźbiarza Jana Szczepkowskiego, oraz popiersie Marszałka autorstwa Elwiry Zachert-Mazurczykowej z 1938 roku. Posiadamy też odlew jego ręki wykonany przez Annę Dreszer, a naturalnej wielkości monument wykonany przez Stanisława Ostrowskiego będący własnością Instytutu jest eksponowany na stałe w Fundacji Kościuszkowskiej. W zbiorach Instytutu jest ponadto popiersie z brązu gen. Leopolda Okulickiego.
Kolekcja obrazów
Mniej związana ze ściśle naukowym charakterem działalności jest bogata kolekcja malarstwa, będąca owocem ofiarności licznych donatorów. Stanowi stałą ekspozycję w głównej sali Instytutu i jest jedną z najbogatszych w Stanach Zjednoczonych. Kolekcja składa się w sumie z 50 obrazów olejnych, akwarel i pasteli, 10 rysunków i grafik oraz trzech rzeźb. Ciekawy los wielu obrazów stanowić mógłby kanwę niejednej opowieści. Tak na przykład wielkich rozmiarów obraz Wojciecha Kossaka ukazujący Józefa Piłsudskiego na koniu zdobił konsulat Rzeczpospolitej w Nowym Jorku do 1945. Dziś zajmuje honorowe miejsce w ekspozycji Instytutu. Nie sposób wymienić wszystkie dzieła sztuki. Aby przynajmniej uwidocznić bogactwo wymienimy najbardziej znanych autorów. Nad całością dominuje pięknem i rozmiarami „Czwórka” Józefa Chełmońskiego. Nie mniej cenne są prace Juliusza Kossaka, jak np. „Powstaniec”, „Scena z targu pod Wawelem”, „Luzak hetmański”, „Przeprawa rotmistrza pancernego przez Dniestr”. Alfred Wierusz-Kowalski reprezentowany jest niewielkim obrazem „Myśliwy na saniach”, a Józef Brandt szkicem „Rycerz na koniu”. Instytut posiada też prace Leona Wyczółkowskiego, Juliana Fałata, Teodora Axentowicza („Starzec i dziewczyna”), Stanisława Witkiewicza („Tatry”), Stanisława Wyspiańskiego („Dziewczynka” z 1895 r.), a nawet rysunki Jana Matejki. Ten ostatni artysta reprezentowany jest przez rysunki „Karoca z konnymi” i „Pędzenie koni”. Posiadamy również pracę: Wojciecha Gersona („Tatry”), Jana Stanisławskiego („Krajobraz morski”), Józefa Mehoffera („Matka Boska w stroju ludowym”), rysunki Jacka Malczewskiego, Artura Grottgera i wielu innych.
Realizacja zadań Instytutu
Zadania Instytutu realizowane są wielorako. Wzbogacony o solidną bazę techniczną, do której zaliczyć można trzy komputery, dwie drukarki, VCR, telewizor i kamerę do nagrań video, prowadzi zapis i komputerowe opracowanie nabytków archiwalnych. W opracowaniu badań nad historią Polaków, wywiezionych i zatrzymanych w Rosji Sowieckiej po 1939, dokonuje się zapisu relacji zarówno na taśmach magnetofonowych, jak i taśmach video.
Liczne prace naukowe opracowane zarówno przez pracowników Instytutu, jak i naukowców z zewnątrz, stanowią chwalebne osiągnięcia naukowe. Wszystkim znana jest opracowana przez prof. Wacława Jędrzejewicza, do dziś pełniącego obowiązki naukowego dyrektora Instytutu, czy też należąca już do klasyki książka Normana Daviesa God's Playground, napisana m.in. w oparciu o akta Instytutu. Instytut kontynuuje wydawanie rocznika Niepodległość, dbając o jego atrakcyjność i wysoki poziom, co potwierdzają recenzje i opinie środowisk naukowych. Dla historyków z kraju przyznawane są coroczne stypendia naukowe w liczbie około ośmiu, sponsorowane przez Fundację im. Alfreda Jurzykowskiego.
Ofiarnością na rzecz Instytutu wyróżniła się ostatnio Barbara Piasecka-Johnson, finansując liczne programy i przedsięwzięcia.
Zespół pracowników
Skład pracowników opiera się w równej mierze na doświadczeniu i kwalifikacjach starszych jak i wprowadzanych stopniowo fachowo przygotowanych młodszych historykach. Funkcję prezesa Instytutu od roku 1983 pełni Stanisław Jordanowski, dyrektorem jest absolwent historii Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Prus, a jego zastępcą Janusz Cisek, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Tagi
-
PUBL.: 01/10/2019
-
AKTU.: 08/11/2023
Więcej o Autorze (Autorach)
0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)
Copyrights
COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.