Zarys historyczny

W czasie II Wojny Światowej uchodźcy polscy z okupowanej przez Niemcy i Związek Sowiecki ziemi ojczystej, rozsiani po całym świecie, dotarli i do Ameryki Północnej. Grupa polskich naukowców, mając na względzie barbarzyńskie niszczenie nauki i kultury polskiej przez okupantów, założyła w 1942 r. w Nowym Jorku Polski Instytut Naukowy w Ameryce. Jego pierwszym dyrektorem został prof. Oskar Halecki, wybitny historyk, długoletni wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego, a od 1941 r., Uniwersytetu Fordham. Prof. Halecki często bywał na Université de Montréal z gościnnymi wykładami, co dało mu okazję nawiązania kontaktów z polskimi naukowcami na obydwóch uniwersytetach w Montrealu: Université de Montréal i McGill University. W rezultacie w październiku 1942 r., podczas zebrania zorganizowanego przez światowej sławy kanadyjskiego neurochirurga dra Wilder Penfielda, który przed wojną miał kontakty z Polską i był sympatykiem Polaków, zdecydowano utworzyć kanadyjski oddział Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce.

W opracowanym w 1943 r. statucie Instytutu czytamy, iż jest to instytucja „autonomiczna i apolityczna, zajmująca się pracą kulturalną, prezentacją społeczeństwu kanadyjskiemu historii, sztuki i kultury polskiej, a przede wszystkim chroniącą polskie tradycje wolnościowe i naukowe”. Celem Instytutu było też zrzeszenie rosnącej liczby polskich naukowców, pisarzy i artystów osiedlających się w Kanadzie i nawiązywanie kontaktów z ich kanadyjskimi kolegami celem propagowania polskiej problematyki.

Inauguracyjne posiedzenie odbyło się 21 października 1943 r. w Moyse Hall na Uniwersytecie McGill pod patronatem obu honorowych prezesów — dra F. Cyryla Jamesa, rektora McGill, i Monseigneur Oliviera Mauraulta, rektora Uniwersytetu Montrealskiego. Pierwszym dyrektorem Oddziału został wybrany prof. Józef Pawlikowski z Politechniki Montrealskiej, długoletni profesor Politechniki Warszawskiej, a sekretarzem Wanda Stachiewicz. Założycielami byli: profesorowie Leopold Infeld, ks. Andrzej Krzesiński, Gustaw A. Mokrzycki, Józef Pawlikowski, Tadeusz Poznański, Bolesław Szczeniowski i J. Welter, oraz kilka wybitnych osobistości z McGill: endokrynolog J. B. Collip, Wilder Penfield, Wilfrid Bovey, R. A. MacLennan, Cyrus MacMillan, Noel Fieldhouse i David L. Thomson — biochemik i dziekan Faculty of Graduate Studies na McGill.

W 1950 stanowisko dyrektora oddziału Instytutu po dr. Pawlikowskim objął dr Bogdan Zaborski, profesor geografii na McGill, a uprzednio na Uniwersytecie Jagiellońskim i Warszawskim, a z kolei w 1963 r. dyrektorem został profesor języka francuskiego na McGill, Tadeusz Romer, były dyplomata i minister spraw zagranicznych rządu polskiego w Londynie.

Za kadencji prof. Romera oddział kanadyjski usamodzielnił się jako Polski Instytut Naukowy w Kanadzie i to on właśnie, przy stałej pomocy Wandy Stachiewicz, ogromnie poszerzył zasięg działalności przekształconego Instytutu. Między innymi Instytut brał czynny udział w projekcie Kongresu Polonii Kanadyjskiej, aby z okazji Expo'67 ofiarować miastu Montreal kopię znanego wszystkim Polakom pomnika Kopernika dłuta Thorwaldsena. Pomnik umieszczono naprzeciwko miejskiego planetarium. Instytut brał również udział w pracach Kanadyjskiej Królewskiej Komisji Dwujęzyczności i Dwukulturowości, a także w dyskusjach nad rozwojem szkół i oświaty w Quebec.

Kongresy i jubileusze

Ważnym wydarzeniem był trzeci Kongres Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce, który odbył się na McGill w maju 1975 r. Kongres ten zgromadził ok. 400 naukowców, pisarzy i artystów pochodzenia polskiego z Kanady, USA, Ameryki Południowej i Europy, którzy przedstawiali swoje prace. Uroczysta msza św. w katedrze, recital fortepianowy i przyjęcia na McGill i ratuszu montrealskim upamiętniły to ważne wydarzenie.

Po śmierci prof. Tadeusza Romera prezesem Instytutu wybrano prof. Bohdana Ławruka, a od 1985 pełni tę funkcję prof. Józef Lityński.

Wobec zmian politycznych zachodzących w Polsce od roku 1980, Instytut w sposób zdecydowany popierał demokratyczną i wolnościową działalność NSZZ „Solidarność”. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce Instytut udzielał pomocy prześladowanym dziennikarzom i intelektualistom oraz organizował odczyty i spotkania z działaczami niepodległościowymi. Na uwagę zasługuję odczyty o współczesnej historii Polski wygłoszone przez prezesa Instytutu, prof. J. Lityńskiego.

Ważnym wydarzeniem w życiu Instytutu był w roku 1983 jubileusz 40-lecia jego powstania. Jego kulminacyjnym punktem był wieczór autorski Czesława Miłosza, który czytał swoje poezje w trzech językach do zgromadzonych ok. 1 200 słuchaczy. Obchody 40-lecia podkreśliły rolę Instytutu na Uniwersytecie McGill, jak również wśród społeczeństwa polskiego i miały bardzo pozytywny oddźwięk w prasie kanadyjskiej. W ramach obchodów została również zorganizowana objazdowa wystawa pt. „Rola Polskiego Instytutu Naukowego i Biblioteki Polskiej”, która dotarła do najważniejszych ośrodków polskich w Kanadzie.

Polski Instytut Naukowy w Kanadzie ma wielki dług wdzięczności wobec kolejnych rektorów Uniwersytetu McGill, specjalnie dra Cyril Jamesa, jego następcy dra Rocke Robertsona i prof. Davida Johnsona. Byli oni rzetelnymi przyjaciółmi i patronami Instytutu, ofiarowując Instytutowi siedzibę: początkowo jeden pokój, a po kilku przeprowadzkach obecny dom przy 3479 Peel Street. W nowym budynku większe pomieszczenie pozwoliło Instytutowi na otwarcie czytelni czasopism oraz powiększenie usług.

Z wybitnych gości, którzy w ostatnich latach odwiedzili Instytut wymienić należy: Prymasa Polski, ks. kardynała Józefa Glempa, Normana Daviesa — historyka dziejów Polski, oraz córkę marszałka Józefa Piłsudskiego, dr Wandę Piłsudską, która przybyła z okazji odsłonięcia wystawy w 50. rocznicę śmierci Marszałka.

Z okazji 45-lecia Instytutu, na Uniwersytecie McGill odbył się uroczysty lunch z udziałem profesorów z rektorem Uniwersytetu, prof. D. Johnsonem, na czele. Prof. Hanna M. Pappius, wiceprezes Instytutu, wyraziła wdzięczność za pomoc i przywileje, jakie Instytut otrzymywał przez 45 lat. Prof. Johnson podkreślił ważność Polskiego Instytutu Naukowego w strukturze działalności Uniwersytetu. Podjęte zostały obietnice zacieśnienia dalszych więzi współpracy, czego owocem wkrótce stał się projekt komputeryzacji Biblioteki.

PINK kultywuje także tradycje współpracy i wymiany doświadczeń z podobnymi placówkami kulturalnymi w świecie oraz z organizacjami polonijnymi w Kanadzie.

Biblioteka Polska. Historia

Największym trwałym osiągnięciem Instytutu było założenie Biblioteki Polskiej. Jej początek dała mała biblioteczka, służąca pracownikom Instytutu. Grono jej czytelników stopniowo powiększało się i po zakończeniu wojny, a szczególnie od roku 1950, biblioteka zmieniła całkowicie swój charakter. Z biblioteki służącej nielicznemu zespołowi pracowników naukowych rozwinęła się w instytucję prowadzącą wypożyczalnię książek, dostępną nie tylko naukowcom, ale skierowaną do całego polskiego społeczeństwa w Montrealu. W tym charakterze istnieje do dziś.

W październiku 1953 utworzono komitet biblioteczny, który objął administrację Biblioteki. Kierowniczką biblioteki została Wanda Stachiewicz, jej założycielka. Ona to, nie szczędząc czasu i sił, wraz z małą grupką wolontariuszek katalogowała, sygnowała i oprawiała wzrastającą ciągle ilość książek. Przez cały ten czas Olga Krzyczkowska z oddaniem zajmowała się selekcją i kupnem książek. W 1957 księgozbiór liczył już ponad 6 000 tomów; a w r. 1978 wzrósł do ponad 20 000 książek.

Wanda Stachiewicz kierowała pracą Biblioteki przez długie lata, zawsze z pomocą oddanego grona wolontariuszek. Dopiero w 1980 r., kiedy p. Stachiewicz została mianowana kustoszem Biblioteki, funkcję kierownika Biblioteki objęła dr Anna Poray-Wybranowska. Dzięki jej staraniom oraz sekretarza Instytutu, Teresy Romer, w 1982 r. zarząd miasta Montreal przeznaczył z subwencji prowincjonalnych fundusz na pensję bibliotekarza. Było to niezwykle ważne osiągnięcie, gdyż umożliwiło po raz pierwszy zaangażowanie fachowca do szybko rozwijającej się placówki. Od 1985 r. stanowisko bibliotekarza obejmuje Stefan Władysiuk, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego.

Od 1988 r. stanowisko dyrektora Biblioteki piastuje wiceprezes Instytutu, prof. Hanna M. Pappius. Pod jej kierownictwem i z jej inicjatywy ok. 15 000 książek z naszych zbiorów zostanie włączonych do komputerowego katalogu McGill. Praca nad tym jest już w toku, wykonywana przez Zofię Bogdańską. Zwiększona i bardzo konkretna współpraca z bibliotekami Uniwersytetu McGill ma dla nas ogromne znaczenie utylitarne i prestiżowe.

Decyzją walnego zebrania Instytutu Naukowego w Kanadzie w 1984 r., w uznaniu zasług położonych przez Wandę Stachiewicz, Biblioteka Polska została nazwana jej imieniem.

Zmiana systemu

Do 1989 r. obowiązywał w Bibliotece system klasyfikacyjny Deweya. Obecnie Biblioteka kataloguje wszystkie wpływające nowości zgodnie z klasyfikacją Library of Congress, aby móc włączyć je do systemu komputerowego biblioteki McGill i dzięki temu udostępnić je wszystkim bibliotekom uniwersyteckim w Kanadzie. W bliskiej przyszłości w trakcie komputeryzacji naszego katalogu zamierzamy dokonać przeklasyfikowania zbiorów z istniejącego systemu (Dewey) na Library of Congress.

W chwili obecnej Biblioteka Polska posiada ok. 35 000 książek oraz kilkaset tytułów czasopism, a jej zbiory specjalne obejmują kilkaset przezroczy, kolekcję grafiki polskiej, map i atlasów. Od kilku lat Biblioteka gromadzi kasety audio i video reprezentujące ważniejsze wydarzenia z życia Polonii montrealskiej.

Charakter zbiorów

Zbiory Biblioteki mają charakter humanistyczny. Przeważają w nich książki w języku polskim oraz inne polonica (np. tłumaczenia polskich pisarzy). Około 35% książek dotyczy literatury polskiej; 30% — historii i nauk społecznych; 10% — sztuk pięknych; 5% — religii; 20% — literatury dla dzieci i innych dziedzin. Księgozbiór podręczny (reference) obejmuje ok. 1 500 pozycji, a wśród najważniejszych to Bibliografia Polska Estreichera, encyklopedie, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich, herbarze Niesieckiego i Bonieckiego, Polski Słownik Biograficzny, roczniki statystyczne i wiele innych. Wśród różnych tematów reprezentowanych w naszej kolekcji na wyróżnienie zasługują źródła do historii państwa i prawa polskiego.

Jako jedyna na tym kontynencie, nasza biblioteka posiada kompletny oryginalny tekst Konstytucji 3 Maja, wydanej po angielsku w Londynie w 1791 roku. Rozporządzenia Księstwa Warszawskiego przedstawione są w 4-tomowym, wydawanym od 1810 roku Dzienniku Praw. Na początku tomu pierwszego, przed tekstem „Ustawy konstytucyjne” figuruje adnotacja: „text Francuski ma bydź szczególniey za prawidło uważany” Dziennik Praw zawiera szczegółowy porządek, według którego miała działać administracja Księstwa Warszawskiego.

Następną formą państwową, utworzoną na gruzach upadłej Rzeczypospolitej, było Królestwo Polskie. Ustawa konstytucyjna w swoim pierwszym artykule podaje: „Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyiskiem”.

Biblioteka Polska posiada kolejnych 60 tomów Dziennika Praw oraz 2 tomy dodatkowe zawierające uzupełnienia poprzednich tomów. Charakterystyczną cechą jest to, że o ile tekst konstytucji w tomie 1 podany jest w językach polskim i francuskim, to w ukazach za lata 1850-1860 obok tekstu polskiego wymieniony jest tekst rosyjski. Świadczy to o zmianach w administrowaniu Królestwem, które po upadku Powstania Styczniowego rusyfikuje się znacznie, doprowadzając do zastąpienia nazwy Królestwa Polskiego przez Kraj Nadwiślański.

Biblioteka posiada oprócz tekstów konstytucji II Rzeczypospolitej również i Dziennik Ustaw z okresu międzywojennego, podarowany do zbiorów Biblioteki przez ostatniego konsula Rzeczypos­politej Polskiej w Montrealu, Tadeusza Brzezińskiego. Oprócz materiałów źródłowych biblioteka posiada szereg opracowań tego tematu. Jest to niezmiernie ciekawy materiał dla badaczy historii parlamentaryzmu polskiego, istniejącego już prawie 500 lat.

Obecnie z usług Biblioteki polskiej korzysta 1.000 aktywnych czytelników, oprócz studentów Uniwersytetu McGill oraz innych uniwersytetów montrealskich. W czasach gdy krajowe piśmiennictwo było kontrolowane przez cenzurę, specjalną popularnością wśród nowo przybyłych emigrantów cieszyły się emigracyjne wydania książek dotyczących historii i literatury polskiej.

Czytelnia Biblioteki zaopatrzona jest w czasopisma krajowe i emigracyjne.

Ofiarodawcy

Księgozbiór Biblioteki to w większości dary od wydawnictw i osób prywatnych. Wśród wydawnictw przysyłających nam swoje książki znajdują się: Instytut Literacki w Paryżu, Polski Instytut Historyczny w Rzymie, Polska Fundacja Kulturalna w Londynie, Znak w Krakowie. Spośród darów z ostatnich lat należy wymienić: kolekcję książek z zakresu sztuki Andrzeja Madeyskiego, księgozbiór śp. gen. Sznuka, szereg starych książek ze zbiorów śp. Kazimierza Stańczykowskiego oraz dary pp. Grabowskich.

Biblioteka Polska zawdzięcza swe istnienie pracy społecznej oraz finansowemu poparciu ze strony Polonii kanadyjskiej. Dotacja od miasta zaspokaja tylko małą część potrzeb Biblioteki. Niesłychanie ważne dla funkcjonowania Biblioteki są regularne subwencje od Funduszu Wieczystego Millennium w Toronto oraz Polskiej Fundacji Społeczno-Kulturalnej w Quebecu. Od 4 lat Biblioteka prowadzi również akcję zbiórkową pośród Polonii kanadyjskiej. Pozytywne rezultaty tej akcji świadczą o tym, jak ważną rolę spełnia Biblioteka w życiu Polonii.

Porównując naszą Bibliotekę z innymi polskimi placówkami w Europie, zauważyć trzeba że jest to instytucja młoda, która nie powstała w oparciu o czyjś księgozbiór lub darowiznę, lecz od początku musiała polegać na ofiarności grupy polskiej inteligencji. Szczególne znaczenie Biblioteki Polskiej im. Wandy Stachiewicz polega na tym, że jako jedna z nielicznych polskich placówek, istnieje ona przy światowej sławy uniwersytecie, który wspomaga ją swymi przywilejami oraz autorytetem, natomiast jest własnością PINK-u i kierownictwo jej pozostaje w rękach grona polskich naukowców.