Historia powstania

W roku 1947 powstała w Londynie instytucja historyczna Studium Polski Podziemnej, z angielską nazwą prawną: „The Polish Underground Movement (1939-45) Study Trust”. Siedzibą Studium jest dom przy 11 Leopold Road, London W5 3PB.

Inicjatorami Studium byli żołnierze Armii Krajowej, którzy po Powstaniu Warszawskim i niewoli niemieckiej znaleźli się po wojnie w Londynie, przy legalnych władzach Rzeczypospolitej Polskiej. Po cofnięciu uznania rządowi polskiemu przez aliantów, zaistniała potrzeba zabezpieczenia dokumentów, świadczących o zmaganiach i walce narodu polskiego w czasie okupacji niemieckiej i sowieckiej w II Wojnie Światowej, i utrwalenia dziejów największej w historii wojen „Armii Podziemnej”.

19 lutego 1947 podpisali uchwałę o założeniu Studium byli działacze i żołnierze Polski Podziemnej: gen. Tadeusz Bór-Komorowski — Naczelny Wódz, D-ca AK, gen. Tadeusz Pełczyński — Szef Sztabu, Z-ca D-cy AK; gen. Antoni Monter-Chruściel — D-ca Korpusu Warszawskiego AK w Powstaniu; płk Kazimierz Iranek- Osmecki, płk Stanisław Juszczakiewicz, płk Stanisław Weber, mjr Janina Karaś, mjr Bohdan Kwiatkowski, mjr Zbigniew Leliwa-Sujkowski, kpt. Jan Nowak (Zdzisław Jeziorański), kpt. Andrzej Pomian (Bohdan Sałaciński), kpt. Tadeusz Zawadzki (Tadeusz Żenczykowski) oraz politycy: Jan Matłachowski (Stronnictwo Narodowe) i Stanisław Modrzewski-Kauzik (Stronnictwo Pracy).

Założyciele postanowili, że zasadniczymi zadaniami Studium będą: gromadzenie materiałów historycznych do dziejów Polski Podziemnej i organizowanie z nich archiwum; gromadzenie publi­kacji i stworzenie z nich księgozbioru; zabezpieczenie dokumentów; prostowanie fałszów historycznych; prowadzenie pracy ba­dawczej, która przez wydawnictwa ukaże w całości wysiłek narodu polskiego w walce przeciw przemocy okupantów.

Organizacja

Grono założycieli powołało Radę Studium. Do zakresu jej działania należało czuwanie nad wykonywaniem zadań, wybór powierników, kontrola rachunkowości oraz decyzja o ewentualnym rozwiązaniu Studium. Z biegiem lat Rada Studium została powięk­szona do 40 osób, głównie ze środowiska b. żołnierzy AK. Kolejnymi przewodniczącymi Rady SPP byli: gen. T. Bór-Komorowski, gen. T. Pełczyński, gen. K. Ziemski, dr L. Kielanowski, mgr A. Pospieszalski, mjr K. Bogacki, a sekretarzami: kpt. H. Czarnocka, mjr K. Bogacki, inż. J. Kazimierski.

Z pierwszej Rady SPP wyłoniony został Zarząd, składający się z 5 osób, który w miarę rozszerzania prac został zwiększony do 10. W skład pierwszego Zarządu wchodzili: gen. T. Pełczyński (przewodniczący), płk K. Iranek-Osmecki, J. Matłachowski, kpt A. Pomian, kpt. T. Zawadzki. Członkowie Zarządu byli, zgodnie ze statutem, powiernikami Studium Polski Podziemnej. Po wieloletniej kadencji gen. Pełczyńskiego, w 1982 r. przewodniczącą Zarządu została Halina Czarnocka. Obecnie przewodniczy p. Ewa Bukowska.

Archiwum

12 marca 1947 r. Studium przejęło akta z Wydziału AK przy Sztabie Głównym, z tzw. Biura Historycznego. 1 lipca 1947 r. Rada Ministrów w Londynie powzięła uchwałę o przekazaniu do Studium dokumentów Oddziału VI (zestaw dokumentów dotyczących spraw krajowych i Gabinetu NW), co nastąpiło 9 października 1947 r.

Archiwum Oddziału VI stanowi 75% zbiorów Studium Polski Podziemnej. A oto niektóre tytuły:

• Sztab Naczelnego Wodza i Organizacja Pracy na Kraj: instrukcje i rozkazy dla Kraju; sprawy operacji i planowanie powstania powszechnego; wsparcie powstania i dokumenty planu lotniczego 1940-43; sabotaż i dywersja; Powstanie Warszawskie; łączność kurierska i bazy łączności: Belgrad, Berno, Budapeszt, Bukareszt, Kair, Kowno, Lizbona, Madryt, Paryż, Saloniki, Istambuł, Sztokholm oraz największa „Baza Nr 11, we Włoszech”; przerzut powietrzny i akta dokonanych operacji.

• Komenda Głowna Armii Krajowej: sytuacja ogólna w Kraju; raporty i meldunki 1940-1945; meldunki komendantów: gen. M. Tokarzewskiego i gen. S. Grota-Roweckiego; relacje i sprawozda­nia emisariuszy i kurierów 1939-1941; działalność bojowa - wywiad (Biuro Informacji i Propagandy).

• Dokumenty Delegatury Rządu i Stronnictw Politycznych: w kwietniu 1854 roku przekazane zostały do Studium akta Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Wydział Krajowy) z oryginałami prasy konspiracyjnej.

Katalog prasy obejmuje ok. 300 tytułów.
Z Ministerstwa Spraw Zagranicznych Studium otrzymało część akt dotyczących stosunków polsko-sowieckich.

Fotografie, filmy, przezrocza

Podział rzeczowy zbioru fotografii wymienia 10 działów obrazu­jących życie w Polsce w czasie wojny i Polaków po wojnie. Albumy fotograficzne i pojedyncze zdjęcia przedstawiają okrucień­stwa okupantów i akcję oporu społeczeństwa, sabotaż i dywersję, działania bojowe oddziałów AK oraz wiele fragmentów Powstania Warszawskiego. Sięgają do konspiracji poza Krajem, pokazują żołnierzy AK w łagrach sowieckich oraz „proces 16”. Zbiór zawiera zdjęcia lotnicze z 1944 roku i klisze: „Amerykański zrzut na Warszawę” w dniu 18.9.1944 oraz zdjęcia lotnicze RAF-u z 12.8.1944 r. Do powyższych dochodzą przezrocza w liczbie 78 z Powstania Warszawskiego opracowane przez Mieczysława Ptaszyńskiego oraz oryginalne filmy z Powstania Warszawskiego.

Zbiory Studium uzupełniają relacje w liczbie ok 3.000 i opraco­wania ok. 800, zarówno rękopisy, jak druki. Ponadto istnieję kolekcje, w których zawarte są archiwa prywatne, przekazywane przez rodziny zmarłych uczestników zmagań wojennych. W opra­cowaniu jest częściowe archiwum WiN-u, stanowiące obszerną kolekcję sprawozdań i korespondencji. Do Studium włączono także akta Głównej komisji Weryfikacyjnej AK przy Sztabie Naczelnego Wodza oraz Podkomisji Weryfikacyjnej z Włoch i Niemiec.

Mapy

Dodatkową pomocą dla studiujących jest zbiór map w ilości około 300. W tym: mapy świata; Polska w granicach 1939 roku i kraje ościenne z sieciami kolejowymi; kraje europejskie; 67 planów miast polskich w alfabetycznym porządku od Baranowicz po Zgierz. Najciekawsze jednak są mapy z naniesieniami, jak: „Przebieg operacji niemieckich w Polsce (30.8.-19.9.1939)”, front w Europie (1.7.44-1.10.44). Akcja „Burzy” w związku z sytuacją frontu sowiecko-niemieckiego w Polsce — oraz podział organizacyjny AK na okręgi (mapy z Kraju); dokument historyczny — karta z objaśnieniami pokazująca ufortyfikowane tereny „Przedmościa Warszawy”; mapa bitew stoczonych przez oddziały AK od 1 marca do 10 kwietnia 1944 roku; obszary uwolnione i trzymane przez AK w połowie sierpnia, na których trwały walki. Ponadto zasięgi lotów z Wielkiej Brytanii i bazy włoskiej dla Halifaxów i Liberatorów oraz lądowiska i dokonane zrzuty.

Biblioteka

Biblioteka Studium, zawierająca około 4 000 tomów, jest charak­terem zbliżona do archiwum, tematycznie związana z okresem okupacji. Poza księgozbiorem posiada broszury, czasopisma, zbiór wierszy i pieśni.

Muzealia

Zbiory, muzealne SPP są podzielone. Jedna gablota z eksponatami AK znajduje się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego i zawiera: radiostację używaną w Powstaniu; furażerki gen. Bora-Komorowskiego i gen. Pełczyńskiego; odznaczenia gen. Okulickiego; skrytki do przenoszenia rozkazów; mikrofilmy dokumentów; szyfry; różne legitymacje; opaski AP; pieczątki obwo­dów; znaczki poczty konspiracyjnej. Druga gablota w Studium mieści: skrytkę gen. Bora z oryginalną depeszą gen. Sosnkowskiego; oznaki ugrupowań i oddziałów AK; ryngrafy; przepustki do przejścia kanałami; pieczątki Delegatury Rządu; książkę rozkazów 27 Wołyńskiej Dyw. Piechoty AK i wiele innych.

Całość zbiorów Studium Polski Podziemnej przekracza 150.000 pozycji. W celu zabezpieczenia dokumentów, SPP rozpoczęło mikrofilmowanie. Wykonano już ok. 16.000 klatek mikrofilmów. Pierwszymi pracownikami archiwum byli: pik K. Iranek-Osmecki, kpt. T. Zawadzki, mjr K. Szternal, kpt. H. Czarnocka. Kolejnymi kierownikami archiwum: płk Iranek-Osmecki, kpt. Czarnocka, mgr A. Suchcitz.

Wydawnictwa

W roku 1950 Komisja Historyczna Sztabu Głównego, złożona głównie z członków Rady i Zarządu Studium, opracowała Polskie Siły Zbrojnej w II Wojnie Światowej — tom III Armia Krajowa, którego wydawcą był Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego. W 1968 roku powstał w SPP Komitet Redakcyjny i rozpoczął prace nad własnym wydawnictwem: Armia Krajowa w dokumen­tach (1939-1945). Do roku 1981 wydano pięć tomów dokumentów o nakładzie 1.500 każdy, a w roku 1989 wydany został VI tom, uzupełniający tomy poprzednie. Ponadto wydano w 1963 r. broszurę gen. T. Pełczyńskiego i A. Ciołkosza pt. Opór zbrojny w getcie warszawskim w 1943 r. W 1974 roku wydano przewodnik po wystawie Kraj w walce o wolność, ponadto 6 edycji książki gen. T. Bora-Komorowskiego pt. Armia Podziemna.

Wydawnictwa Studium rozesłane zostały do większych bibliotek i są szeroko cytowane przez historyków i publicystów krajowych i zagranicznych. Przewodniczącymi Komitetu Redakcyjnego tomów: Armia Krajowa w dokumentach byli: gen. T. Pełczyński, płk Iranek-Osmecki i kpt. T. Zawadzki-Żenczykowski.

W roku 1950 powołano instytucję Członków Wspierających SPP, ale główne środki finansowe na wydawnictwa pochodziły z dotacji polskich instytucji i indywidualnych ofiarodawców.

Wystawy

Z inicjatywy Studium opracowano stałe plansze wystawowe doku­mentów i fotografii z opisami w języku polskim i angielskim, użyte w Londynie i innych ośrodkach polskich. W końcu 1988 r. Studium zorganizowało specjalną wystawę: „Pomoc Polaków Żydom w okresie 1939-45 — dokumenty” w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego, która zostanie eksponowana w różnych miastach Stanów Zjednoczonych.

Połączenie

31 marca 1988 r. nastąpiło formalne połączenie Studium Polski Podziemnej z Instytutem Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego, z zachowaniem przez Studium pełnej autonomii wewnętrznej i w działalności naukowo-wydawniczej. Jak określa pkt. 7 „Zasad Połączenia”: „Połączenie warsztatów naukowych obu instytucji, tj. bibliotek, archiwów, muzeów i działu wydawniczego z tym zastrzeżeniem, że Studium pozostanie w obecnym pomieszczeniu tak długo, jak uzna to za konieczne”.

Prace zespołu archiwalnego, złożonego z 14 osób, trwają nadal, a szczegółowe wyniki ukazują się w rocznych sprawozdaniach Instytutu Polskiego w Londynie.

Studium zawdzięcza swe osiągnięcia niezłomnej woli i oddaniu sprawie Polski Podziemnej takich ludzi, jak wymienieni założy­ciele, członkowie Rady i Zarządu, członkowie wspierający oraz wielu osobom pracującym w Studium honorowo.