Tematem przewodnim XXXVII sesji Stałej Konferencji Muzeów, Bibliotek i Archiwów na Zachodzie, w tym roku goszczonej przez Muzeum Polskie w Rapperswilu jest mecenat i mecenasi polskiego dziedzictwa archiwalnego i bibliotecznego. Należy przyjąć, iż dotyczy to także „mecenatu państwa”. Sposobu wspierania dziedzictwa archiwalnego i bibliotecznego poza granicami przez instytucje rzędowe. W moim referacie zajmę się rolą, jaką w tym zakresie, pełni Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

Podstawy prawne

Podstawy prawnej wspierania dziedzictwa kulturowego poza granicami kraju w III Rzeczypospolitej szukać należy w Konstytucji. Artykuł 6, par 2, mówi:

Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym.

Zadanie to precyzuje Ustawa o działach administracji rządowej¹, zgodnie z którą odpowiedzialność państwa za zachowanie dziedzictwa kulturowego spoczywa na Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego².

Jednocześnie 18 sierpnia 2015 roku Rada Ministrów przyjęła Rządowy Program Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą na lata 2015-20203 (RPWPPG). W dokumencie tym czytamy, iż jednym z 5 celów strategicznych polityki polonijnej państwa jest:

Zachowanie i umacnianie polskiej tożsamości; zapewnienie możliwości uczestniczenia w kulturze narodowej. Należy traktować priorytetowo działania zmierzające do zachowania i umacniania tożsamości narodowej. W ramach polskiej oferty kulturalnej kierowanej za granicę należy uwzględniać potrzeby Polonu i Polaków za granicą, a także możliwości jej udziału w promocji kultury polskiej.

Jednocześnie w innym miejscu Program wskazuje na to iż:

Polityka w zakresie ochrony polskiego dziedzictwa kulturalnego za granicą jest (...) prowadzona przez resort odpowiedzialny za kulturę i dziedzictwo narodowe. Ważna część polskiego dziedzictwa kulturalnego znajduje się poza granicami kraju. W jego powstawaniu, a obecnie także zachowaniu, bierze udział Polonia i Polacy żyjący za granicą. Państwo udziela pomocy jej organizacjom prowadzącym działalność w tym zakresie, wspiera muzea, biblioteki i archiwa oraz ewidencjonowanie i dokumentowanie zabytków kultury polskiej, wspiera opiekę nad zabytkowymi cmentarzami cywilnymi i grobami Polaków zasłużonych dla kultury polskiej.

Zgodnie z RPWPPG do zadań przypisanych resortowi kultury należą między innymi:

• ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą; realizacja projektów kompleksowej inwentaryzacji, konserwacji oraz promocji i popularyzacji zabytków kultury polskiej i z Polską związanych dla poprawy stanu zachowania i wzmocnienia ochrony dziedzictwa kulturowego znajdującego się poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej oraz upowszechnianie wiedzy na jego temat.
• objęcie zinstytucjonalizowanym wsparciem organizacji i instytucji polonijnych i emigracyjnych prowadzących działalność w zakresie ochrony polskiego dziedzictwa kulturalnego za granicą (w szczególności instytucji zrzeszonych w Stałej Konferencji Polskich Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie); pomoc w zakresie dokumentacji i konserwacji zbiorów i kolekcji zgromadzonych w tych instytucjach. Zakładany rezultat to poprawa stanu przechowywania i dostępności szczególnie cennego komponentu dziedzictwa kulturowego; poszerzenie kręgu jego odbiorców; wzrost prestiżu instytucji polonijnych i emigracyjnych w krajach zamieszkania.

Odnośnie zadań realizowanych w tym zakresie przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ustawa o działach administracji rządowej w artykule 32, par. 1, ust.4 wspomina, iż „do kompetencji Ministerstwa Spraw Zagranicznych należą sprawy (...) współpracy z Polakami zamieszkałymi za granicą, w tym wspierania instytucji kulturalnych i oświatowych za granicą”. Tym samym resort spraw zagranicznych pełni ważną rolę uzupełniającą działania resortu kultury w zakresie dbałości o polskie dziedzictwo kulturowe poza granicami kraju, zgodnie z priorytetami wyznaczonymi przez RPWPPG.

Należy także przypomnieć, iż od 2006 roku działa Międzyresortowy Zespół ds. Polonu i Polaków za Granicą, którego obrady organizuje, przygotowuje i prowadzi resort spraw zagranicznych.

Wspieranie dziedzictwa archiwalnego i bibliotecznego przez MSZ

Współpraca organizacyjna

Wywiązując się z odpowiedzialności za koordynację polityki polonijnej państwa, MSZ realizuje swoje zadanie poprzez organizowanie regularnych spotkań nieformalnej grupy instytucji publicznych niosących pomoc dla archiwów i bibliotek za granicą. Grupa, powołana z inicjatywy DWPPG, funkcjonuje od 2004 roku, a jej członkami są przedstawiciele: Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, Archiwum Akt Nowych, Biblioteki Narodowej, Centralnego Archiwum Wojskowego, Centralnej Biblioteki Wojskowej oraz Instytutu Pamięci Narodo­wej. Celem spotkań (średnio 2 razy w roku) jest wymiana informacji oraz koordynacja działań i finansowania, przez centralne instytucje państwowe, projektów dotyczących zasobów polskich i polonijnych bibliotek i archiwów za granicą. Informacje pochodzące z wymienionych instytucji przekazywane są do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, która opracowała oraz prowadzi wspólną bazę danych na temat wspieranych przez państwo projektów ochrony zasobów, wsparcia infrastruktury i aktywizacji działalności instytucji bibliotecznych oraz archiwalnych poza granicami kraju.

W 2015 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych wystąpiło także z inicjatywą wzmocnienia współpracy z Pracownią Bibliografii Poloników Zagranicznych Biblioteki Narodowej. Pracownia odpowiedzialna jest za gromadzenie i ochronę zbiorów poloników zagranicznych i ma ustawowy obowiązek wieczystej archiwizacji 1 egzemplarza każdej publikacji uważanej za polonicum, ze szczególnym uwzględnieniem publikacji wydanych przed II wojną światową i w jej trakcie. Jej zasoby liczą ok. 100 tysięcy woluminów. Cały zbiór jest skatalogowany elektronicznie. Ministerstwo Spraw Zagranicznych jest partnerem Pracowni Bibliografii Poloników Zagranicznych Biblioteki Narodowej i poprzez swoje placówki zagraniczne wspomaga Biblioteką pośrednicząc w pozyskiwaniu informacji o ofertach wartościowych kolekcji poza granicami Polski, monitorując obce rynki wydawnicze oraz przekazując donacje publikacji i wydawnictw własnych, jak i otrzymanych darowizn (książki / audiobooki /e-booki / tłumaczenia literatury polskiej / nuty / mapy / plakaty / foldery). Warto przy tym wspomnieć, iż MSZ dysponuje znaczącą siecią placówek na świecie. Należy do niej 90 ambasad, 35 Konsulatów generalnych, 25 Instytutów Polskich oraz ponad 200 Konsulatów honorowych reprezentujących polskie interesy w 194 krajach świata.

Bezpośrednie wsparcie finansowe MSZ dla archiwów i bibliotek Za granicą w 2015 roku

Niezależnie od koordynacji organizacyjnej MSZ wspiera działania prowadzone na rzecz polskich bibliotek i archiwów poza granicami kraju finansowo. Jest to realizowane dwutorowo: poprzez polskie placówki dyplomatyczne i konsularne oraz od 2012 roku przez Konkurs na realizację zadania publicznego „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą”. W sumie w 2015 roku na rzecz projektów bibliotecznych i archiwalnych poza granicami przekazano sumę ok. 700.000 złotych.

W 2015 roku na wsparcie ponad 2000 projektów polonijnych na świecie, realizowanych przez polskie placówki dyplomatyczne we współpracy z miejscowymi środowiskami polonijnymi, wydatkowano sumę ponad 20 milionów złotych (20.849,000 PLN). W konkursie dotacyjnym natomiast sfinansowano 154 projekty na łączną sumę 53 milionów złotych. Należy przypomnieć iż zgodnie z polskim prawem finansowym w konkursach dotacyjnych nie mogą uczestniczyć podmioty zarejestrowane poza granicami kraju. Dotacje mogą być przyznane wyłącznie polskim organizacjom pożytku publicznego (fundacje, stowarzyszenia, uniwersytety, ośrodki badawcze, inne organizacje non profit). Tego typu ograniczenie często utrudnia instytucjom kultury poza granicami Polski z korzystania ze środków publicznych na swoje działania. Aby temu zaradzić, właśnie w wyniku uwag oraz bezpośredniej współpracy z instytucjami dziedzictwa kulturowego poza granicami, wprowadzono specjalną modyfikację regulaminu konkursu dotacyjnego ułatwiającą znanym i zasłużonym instytucjom zagranicznym uczestnictwo w Konkursie poprzez rejestrowane przez nich na terenie Polski fundacje pożytku publicznego. Doskonałym przykładem tego typu działań może być Fundacja na rzecz Dziedzictwa Narodowego im. Józefa Piłsudskiego, której założycielem jest Instytut Piłsudskiego w Ameryce. W 2015 roku Fundacja otrzymała dotację w wysokości 183.710 złotych na wsparcie działalności statutowej, digitalizację zbiorów archiwalnych oraz promocję kultury polskiej w USA.

Z ważniejszych projektów związanych z dbałością o polskie dziedzictwo archiwalne oraz biblioteczne dofinansowanych w Konkursie 2015 należy wspomnieć ponadto projekt Fundacji Ośrodka Karta dotyczący archiwów w Wielkiej Brytanii i Argentynie (100.000 złotych) oraz kontynuację projektu, od lat aktywizującego młodzież przez Fundację na rzecz Pomocy Dzieciom Grodzieńszczyzny, p.n. „Odkurzamy zakurzone — muzea, archiwa i biblioteki Polakom na Białorusi”. W sumie w ramach Konkursu dotacyjnego w 2015 roku na projekty związane z polskimi bibliotekami i archiwami poza Polską przekazano 313.710 złotych. Warto podkreślić również, iż począwszy od roku 2014 wszystkie projekty archiwalne składane w Konkursie muszą zawierać rekomendację Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, a biblioteczne Biblioteki Narodowej. Pozwala to na lepsze wykorzystanie funduszy publicznych i przeznaczenie ich na zadania w tym zakresie priorytetowe.

W 2015 roku polskie placówki dyplomatyczne wsparły 21 projek­tów w 13 krajach świata na łączną sumę 351.227⁴ złotych.

Poniżej lista projektów:

Podsumowując: warto zwrócić uwagę, iż Ministerstwo Spraw Zagranicznych w ostatnich latach zdecydowanie zaktywizowało wsparcie dla polskich bibliotek i archiwów poza granicami kraju zarówno pod względem organizacyjnym jak i finansowym. Stało się tak dzięki właściwie rozumianej i realizowanej roli koordynacji polityki polonijnej powierzonej resortowi w Ustawie o działach administracji rządowej, oraz połączeniu, a tym samym możliwości wzajemnego uzupełniania, środków polonijnych w gestii podmiotu dysponującego wykonawczą siecią przedstawicielstw zagranicznych na całym świecie. Stanowi to o bezprecedensowej wiedzy oraz możliwości bezpośredniego wsparcia dla wszelkiej działalności realizowanej poza granicami kraju. Należy wyrazić nadzieję, iż ta niewątpliwie skuteczna polityka państwa, zapoczątkowana poprzez przesunięcie środków przeznaczonych na Polonię z Kancelarii Senatu do MSZ będzie kontynuowana.