Maria Skłodowska-Curie należy do pokolenia, które — urodzone pod zaborami — kształtowane było w duchu romantycznych ideałów patriotycznych i pozytywistycznego kultu nauki. Krajowe, solidne jak na owe czasy i warunki polityczne wykształcenie przyszłej noblistki obejmowało zarówno wiedzę z zakresu przedmiotów ścisłych, zdobywaną najpierw w prywatnej, potem rządowej szkole, jak i znajomość literatury polskiej, przekazywaną przede wszystkim w warunkach domowych. „Matematyka i fizyka nie kształcą jeszcze obywateli patriotów”[1] — pisał w 1834 roku Maurycy Mochnacki. Wiedział o tym ojciec Marii Skłodowskiej, wywodzący się z drobnej szlachty nauczyciel tychże przedmiotów, który, jak wspomina uczona w autobiografii: „W sobotnie wieczory mówił nam z pamięci albo też odczytywał arcydzieła poezji i prozy polskiej. Te wieczory sprawiały nam wielką przyjemność i rozwijały nasze uczucie patriotyczne”[2].

Podejmowana samodzielnie lektura Mickiewicza i Słowackiego, a później - w miarę poznawania języków obcych - także europejskich poetów spowodowała, że uczona pisała o wyborze kierunku planowanych studiów: „Nie byłam jeszcze zdecydowana, jaką drogę obiorę. Zajmowała mnie zarówno literatura, jak socjologia i wiedza ścisła. Powoli jednak przez te lata samotnej pracy, badając moje zdolności i upodobania, zatrzymałam się ostatecznie na matematyce i fizyce i podjęłam od razu poważne przygotowania do przyszłej pracy”[3].

Mimo iż wybór naukowej drogi przyszłej noblistki padł na studiowanie fizyki i chemii, domowe lekcje miłości do ojczyzny owocowały w jej dalszym życiu, także na emigracji. Skłodowska-Curie nie tylko chętnie wracała do ulubionych strof poetów[4], ale także wykonywała konkretną pracę na rzecz niepodległego państwa oraz służyła pomocą w organizowaniu i wspieraniu nauki w odrodzonej Polsce. Wiesław Śladkowski opublikował fragmenty listu z 23 marca 1905 roku, który dowodzi zainteresowania Skłodowskiej-Curie sytuacją na ogarniętych wówczas rewolucją ziemiach polskich oraz chęci finansowego wsparcia politycznej inicjatywy szwagra, dr. Kazimierza Dłuskiego, związanego z Polską Partią Socjalistyczną[5].

Jeszcze zanim wybuch I wojny światowej umożliwił odrodzenie Rzeczypospolitej, uczona patronowała założeniu w Warszawie pracowni radiologicznej (w ramach Warszawskiego Towarzystwa Naukowego). Zachęcana listem Henryka Sienkiewicza[6], wystosowanym do niej 2 maja 1912 roku, nie zdecydowała się na objęcie kierownictwa pracowni, ale oddelegowała swych dwóch najzdolniejszych asystentów, Jana Kazimierza Danysza i Ludwika Wertensteina, którzy zajęli się organizacją badań. W 1913 roku przyjechała do Warszawy, aby uczestniczyć w uroczystości otwarcia laboratorium i wygłosić okolicznościowy wykład. O jej zaangażowaniu w pracę naukową warszawskiej instytucji świadczy intensywna korespondencja prowadzona z Danyszem aż do jego śmierci na froncie wojennym w 1914 roku[7]. Zdawkowo wspomina o niej w autobiografii[8].

O politycznej działalności Skłodowskiej-Curie podczas wojny biografowie nie piszą wiele. Powodów jest kilka, począwszy od jej bogatego, pełnego meandrów życiorysu, nie bez obyczajowych skandali (w dużej mierze zostały one wykreowane przez niechętną Noblistce prasę francuską, ostro potępiającą jej związek z Paulem Langevinem), który specyficznie przedstawiony, może odpowiadać tanim gustom i powszechnej potrzebie sensacji[9].

Literackie opowieści o życiu Noblistki eksploatują również wątek „małych Curie”, czyli jej heroiczną walkę o ratowanie życia i zdrowia żołnierzy Wielkiej Wojny poprzez - mówiąc najkrócej - udostępnienie zdobyczy nauki i własnego wynalazku w postaci samochodów z wyposażeniem do badań radiologicznych (pierwsze z nich jeździły już w 1914 roku), a także przystosowanym do radioterapii. W czasie wojny Skłodowska-Curie zorganizowała ponadto szkolenie fachowych służb medycznych potrzebnych do tych zadań. „Z jej inicjatywy został utworzony w roku 1916 w nowo otwartej Szkole Pielęgniarek przy szpitalu im. Edyty Cavell oddział radiologiczny, w ramach którego skierowano na prowadzone w Instytucie Radowym kursy ogółem 150 pielęgniarek. Jedną z wykładowczyń była i 8-letnia wówczas Irena Curie”[10].

Głównym powodem milczenia o zaangażowaniu Skłodowskiej-Curie w sprawy polskie podczas I wojny światowej jest dyskrecja samej uczonej, zdawkowo wypowiadającej się o swojej działalności, oraz jej przekonanie, wyrażone w napisanej dla amerykańskich czytelników Autobiografii: „Najważniejszym obowiązkiem każdego obywatela w owym czasie była pomoc krajowi. [...] ja sądziłam, że zrobię najlepiej, obracając moją wiedzę na użytek społeczny”[11].

Biografowie często poprzestają na akcentowaniu zaangażowania Noblistki podczas wojny na rzecz narodu i państwa francuskiego[12]. Sama Skłodowska-Curie w autobiografii i listach również niewiele miejsca poświęca własnej pracy na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Było to jednak - jak wyznaje w liście do brata, pisanym już po zakończeniu wojny - jedno z największych jej marzeń: „A więc, urodzeni w niewoli, okuci w powiciu, będziemy widzieli odrodzenie naszej ojczyzny, o którym marzyliśmy. Nie mieliśmy nadziei, że doczekamy sami tej chwili, myśleliśmy, że może nasze dzieci ją ujrzą. Ale ta chwila dla nas nadeszła. Jak i Ty wierzę w naszą przyszłość”[13].

Jakkolwiek potrzeba konkretnych działań była dla Skłodowskiej -Curie ważniejsza od politycznych deklaracji, nie można pominąć jej zaangażowania w prace organizacji powoływanych przez Polaków na emigracji, a także wypowiedzi o charakterze politycznym. Najważniejszym głosem Noblistki był jej komentarz do odezwy Mikołaja II, która zachęcała Polaków do walki przeciw Niemcom i oferowała im niepodległość pod opieką cara Rosji. Prasa francuska obficie komentowała odezwę - bezpośrednio po jej publikacji ukazało się w sumie 57 artykułów[14], w większości utrzymanych w duchu prorosyjskim[15]. Françoise Giroud w książce Maria Skłodowska-Curie wskazuje na komentarz uczonej do wspomnianej odezwy: „Ale wiadomo, że Maria ma poczucie hierarchii spraw. Proszona o publiczną wypowiedź w »kwestii polskiej«, robi to poprzez jednoznaczną deklarację w »Le Temps«“[16]. Śladkowski tak pisze o wypowiedzi Noblistki: „Uznała ona manifest za jedynie »pierwszy krok w kierunku rozwiązania kwestii tak doniosłej, jaką jest zjednoczenie Polski«, natomiast powiedziała to, o czym nie wspominały gazety francuskie, iż »Polacy którzy byli zawsze przyjaciółmi Francji i służyli jej pomocą, zwracają się do tego wielkiego kraju republikańskiego i demokratycznego z nadzieją ich wsparcia u potęg alianckich, aby odważyły się zapewnić Polsce wolność i niepodległość«. Te właśnie dwa słowa - wolność i niepodległość - miały uświadomić czytelnikom francuskim, jakie są rzeczywiste dążenia i jej, i wszystkich Polaków”[17].

Za słowami przyszła kolej na czyny. Następnego dnia po publikacji w „Le Temps” Noblistka, wraz z innymi przedstawicielami Polonii w Paryżu, udała się do ambasady rosyjskiej, by zorientować się w konkretnych zamiarach Rosji wobec Polaków. W delegacji uczestniczyli członkowie nowo powołanego Komitetu Wolontariuszy Polskich - dr Jan Danysz, dr Józef Babiński, Bronisław Kozakiewicz i Wacław Gąsiorowski. Jego zadania obejmowały opiekę nad ochotnikami do Legii Cudzoziemskiej oraz wydawanie honorowanych przez władze francuskie zaświadczeń o polskim pochodzeniu emigrantów. Odbyte 18 sierpnia 1914 roku spotkanie z ambasadorem Aleksandrem Izwolskim nie pozostawiło złudzeń co do zamysłów Rosji, chcącej powojenne państwo polskie pozbawić Galicji.

Kolejne działania Skłodowskiej-Curie związane były z rodzącymi się we Francji oraz Szwajcarii stowarzyszeniami, nierzadko konkurującymi ze sobą. W 1914 roku uczona weszła w skład Komitetu Wolnej Polski, kierowanego przez płk. Józefa Gałęzowskiego, który propagował idee niepodległościowe i legionowe. Organizacja miała znaczne wpływy we _ francuskich kolach naukowych i politycznych, zwłaszcza socjalistycznych, a celem jej działań było wypracowywanie przychylności Francuzów dla sprawy niepodległości Polski. W 1917 roku, razem z - między innymi - tworzącymi Komitet Józefą Joteyko, dr. Bolesławem Motzem i dr. Henrykiem Gierszyńskim, Skłodowska-Curie przeciwstawiła się idei utworzenia we Francji armii polskiej. Została nawet przewodniczącą delegacji do Ministra Wojny, którym był jej dobry znajomy - matematyk Paul Painlevé. Jak pisze Śladkowski, „stanowisko, jakie wówczas zajęła wraz z częścią emigracji, wynikało z obaw, iż w odpowiedzi na utworzenie armii polskiej we Francji Niemcy mogą zmusić Polaków w Królestwie do obowiązkowej służby wojskowej w ich szeregach, co doprowadziłoby do walki bratobójczej”[18].

W 1915 roku uczona podpisała się, obok Henryka Sienkiewicza i Ignacego Jana Paderewskiego, pod opublikowaną w prasie odezwą nawołującą do składek na rzecz założonego w Vevey Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce[19]. Do tych działań została zaproszona przez pisarza w liście z 12 stycznia 1915 roku, w którym Sienkiewicz prezentował „wyłącznie filantropijny” charakter stowarzyszenia, jego skład, podstawowe cele oraz władze (sam był prezesem, funkcję wiceprezesa pełnił Ignacy Jan Paderewski, a obok nich działali Antoni Osuchowski, Andrzej hr. Plater-Zyberk, Józef Wierusz-Kowalski, Erazm Piltz).

Skłodowska-Curie jeszcze po zakończeniu wojny wspierała Piłsudskiego, 4 stycznia 1919 roku była jedną z nielicznych osób witających na Dworcu Lyońskim w Paryżu delegację Naczelnika Państwa Polskiego, w której skład, obok m.in. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego, wszedł jej szwagier, dr Dłuski. Jako osoba dobrze znająca miejscowe stosunki i posiadająca niekłamany autorytet, pomogła delegacji w dotarciu do wpływowych polityków i redakcji najważniejszych gazet.

W marcu 1919 roku Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w rządzie Ignacego Paderewskiego wystosował do Skłodowskiej-Curie list, w którym zapraszał ją do objęcia Katedry Fizyki Doświadczalnej na Uniwersytecie Warszawskim”[20]. Uczona pozostała jednak we Francji, z daleka wspierając odradzające się w Polsce życie naukowe. Jednym z elementów tej działalności były kontakty z akademickim środowiskiem Krakowa w ramach pracy w Międzynarodowej Komisji Współpracy Intelektualnej Ligi Narodów (Komisja, powołana w 1919 roku, miała za zadanie rozwijać międzynarodowe współdziałanie w zakresie nauki i kultury; ostatecznie powstała dopiero w 1921 roku[21]). Skłodowska-Curie, dzięki staraniom Oskara Haleckiego i poparciu francuskiej dyplomacji, otrzymała zaproszenie do wejścia w jej skład 17 maja 1922 roku i, przekonana o konieczności współpracy między naukowcami różnych krajów, a także o potrzebie wspierania odradzającej się nauki polskiej, zdecydowała się na członkostwo[22], obok m.in. Alberta Einsteina. Wkrótce, zgodnie z wypracowanymi zadaniami Komisji, prosi Kasę im. J. Mianowskiego o ukazanie sytuacji nauki w kraju, zestawień statystycznych, dokumentów i druków, bo chce zwrócić uwagę międzynarodową na trudności i potrzeby finansowe. Pisze do Kasy: „pożądanym jest jednak wykazać obfitość zasobów umysłowych naszego narodu, które dla niepomyślnych warunków chwili obecnej nie mogą należycie się rozwinąć, z uszczerbkiem dla dorobku kulturalnego całej ludzkości. Ułatwi to może uzyskanie dla Polski najbardziej naglących ułatwień w zakresie nabywania książek i czasopism naukowych, podróży naukowych, wymiany profesorów i studentów, stypendiów zagranicznych itp.”[23].

Mimo apelu uczonej nie udało się uzyskać pomocy finansowej dla polskiej nauki. Dotacja została przyznana Austriakom. Niezrażona niepowodzeniem swych starań, Skłodowska-Curie w lipcu 1929 roku pisała do córki Ewy: „Myślę, że współpraca międzynarodowa jest zadaniem bardzo ciężkim, które jednak trzeba podjąć choćby kosztem wielu wysiłków i prawdziwego poświęcenia: instytucja genewska, pomimo wszelkich swych błędów i niedociągnięć, ma jednak wartości, dzięki którym zasługuje na to, aby ją popierać”[24].

Jako członkini Komisji Noblistka starała się o wprowadzenie stypendiów naukowych, wzywała do zakupu i przekazania aparatury badawczej dla laboratoriów w Polsce. Wiedziała, że niepodległość kraju mierzy się nie tylko czynnikami politycznymi czy geograficznymi, ale przede wszystkim świadomością narodu, stanem jego kultury i nauki, a także pracą organiczną nad edukowaniem nowych pokoleń. Znaczenie działalności naukowej Marii Skłodowskiej-Curie dla niepodległości kraju wyraził Kazimierz Braun w poświęconym uczonej dramacie Promieniowanie: „Dokonywała pani wielkich odkryć w całkowitej wolności, gdy kraj jeszcze cierpiał w niewoli. Podtrzymywała pani w ten sposób niepodległość narodowego ducha. Przybliżała pani niepodległość Polski”[25].

FOTO: By Henri Manuel (died 1947) - Christie's, Public Domain →