W październiku 2015 roku Muzeum Narodowe w Warszawie zaprezentowało wystawę pod tytułem: Mistrzowie pastelu. Od Marteau do Witkacego. Ekspozycja zapisała się już na liście najważniejszych wydarzeń artystycznych w Polsce, które odbyły się w mijającym dziesięcioleciu. Nie miałaby ona bezpośredniego związku z naszą sesją, gdyby nie fakt, że wśród udostępnionych z kolekcji tego muzeum prac, obok pokazanego pierwszy raz po wojnie cyklu pasteli Leona Wyczółkowskiego Skarbiec wawelski, namalowanego przez artystę w 1907 roku, znalazło się dzieło Leona Kaufmanna (Kamira) Zebranie członków Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, w Vevey w Szwajcarii. Z sygnatury i datowania umieszczonych przez autora u dołu, po lewej stronie obrazu, wiemy, że powstał on w Vevey w latach 1914–1916. W metryczce zamieszczonej w katalogu warszawskiej wystawy Anna Rudzińska napisała, że był to dar Kaufmanna, przekazany w 1919 roku Muzeum Narodowemu Polskiemu w Rapperswilu, następnie przejęty na własność Państwa Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z 1923 roku. Po czterech latach, w 1927, obraz znalazł się w kraju i został włączony do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego. Od 1929 roku do dzisiaj jest depozytem w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Dlaczego przywołuję to dzieło? Nietrudno się domyślić, mając na uwadze tematykę XXXIX Sesji Stałej Konferencji MAB w Nowym Jorku. „Na zbiorowym portrecie przedstawieni zostali członkowie działającego w Vevey Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Siedzą od lewej: Maria z Babskich Sienkiewiczowa, Władysław Mickiewicz – syn Adama, Henryk Sienkiewicz, Helena Paderewska, Leonia z Rostworowskich Wierusz-Kowalska i chemik, profesor Uniwersytetu we Fryburgu, Józef Wierusz-Kowalski; stoją (od lewej): historyk Szymon Askenazy, Ignacy Jan Paderewski, prawnik i działacz na rzecz oświaty Antoni Osuchowski; w tle rozpoznać można Tadeusza Romera, Erazma Piltza, inicjatora i założyciela Komitetu, oraz dzieci Sienkiewicza: Henryka Józefa i Jadwigę (pośrodku), na pierwszym planie po lewej stoją dzieci Wierusz-Kowalskich: Michał, Maria i Jan”¹.

Dość liczna, jak na portret zbiorowy, grupa utrwalona została przez artystę techniką pastelu na papierze, podklejonym wtórnie płótnem i wypełnia ona powierzchnię przeszło dwóch metrów kwadratowych (114 × 180 cm). Szczegóły techniczne nie są jednak w tym momencie ważne, podobnie jak informacja, że Kaufmann-Kamir namalował jeszcze dwa obrazy olejne o tej samej tematyce, różniące się doborem przedstawionych postaci. Ostateczna wersja obrazu, w której autor zrezygnował (kosztem dzieci) z familiarnej perspektywy, utrwaliła nobliwe towarzystwo, reprezentowane tym razem przez: Władysława Mickiewicza, Laurence Almę-Tademę, Antoniego Osuchowskiego, Henryka Sienkiewicza, Józefa Wierusz-Kowalskiego, Ignacego Jana Paderewskiego, Gustawa Taubego, Jana Rosena, Szymona Askenazego.

Powracając do wersji pastelowego przedstawienia Zebrania członków Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, w Vevey w Szwajcarii, warto zaznaczyć, że zdaniem Rudzińskiej „praca Kaufmanna prezentuje fikcyjne spotkanie twórców Komitetu, którzy w rzeczywistości w przedstawionym składzie spotkać się nie mogli; informuje o tym także szerokie datowanie. Została ona pomyślana jako «portret» wielkiego patriotycznego przedsięwzięcia, do którego sukcesu przyczyniły się przedstawione osoby”^₂. W centrum każdej z trzech znanych nam wersji Zebrania członków… Komitetu Veveyskiego znajduje się Henryk Sienkiewicz, ukazany przez artystę z piórem w ręku, w pozie podkreślającej, również ze względu na towarzyszące mu osobistości ze świata polityki, kultury i nauki, powoływanie najważniejszej dla odzyskania niepodległości Polski instytucji na emigracji.

Z ustaleń Danuty Płygawko wiemy dzisiaj z całą pewnością, że inicjatorem zawiązania Komitetu był Erazm Piltz³. To on jako pierwszy skupił kolonię polską w Szwajcarii wokół Paderewskiego i Sienkiewicza, nadając jej kształt organizacyjny i stawiając przed nią bardzo konkretny cel: pomoc dla ofiar wojny w Polsce. „Po wstępnych pracach w grudniu 1914 r., 9 stycznia 1915 r. zebrała się czołówka polskiej emigracji w lozańskim Hotelu Cécil, gdzie doszło do utworzenia, na mocy umowy zawartej z zarządem miasta i pozwolenia uzyskanego od prezydenta Giuseppe Motty, Generalnego Komitetu Pomocy Polakom. Na czele Komitetu stanął, zaproszony przez Piltza, H. Sienkiewicz, jego zastępcą został I.J. Paderewski. Pierwszy – znany na świecie jako autor «Quo Vadis» i laureat Nagrody Nobla, drugi – światowej sławy pianista, byli w momencie rozwijania akcji przez organizację magnesem przyciągającym uwagę opinii światowej. W ciągu całego okresu działalności komitetu z tymi nazwiskami wiązano międzynarodową akcję pomocy dla Polski”⁴.

W 1915 roku siedziba nowo ukonstytuowanego Komitetu przeniesiona została z Lozanny do Vevey i mieściła się najpierw w Grand Hotelu, a od listopada w Hotelu du Lac. W jednym i drugim rezydował Sienkiewicz wraz z rodziną oraz ci z Polaków, którzy – podobnie jak autor Trylogii – przybyli do Szwajcarii i zgłosili gotowość niesienia pomocy ogarniętemu wojną krajowi.

Historykom sztuki nie udało się, jak do tej pory, zidentyfikować miejsca, które posłużyło artyście do przedstawienia założycielskiego zebrania członków Komitetu. Foyer Hotelu du Lac czy Grand Hotelu albo zupełnie inne pomieszczenie stało się dla Kaufmanna przestrzenią do ukazania sceny historycznej z udziałem rozpoznawalnych dramatis personae – wybitnych polskich działaczy społecznych. Przypomnę, że Rudzińska pisała o tym obrazie, jakoby prezentował on „fikcyjne spotkanie twórców Komitetu, którzy w rzeczywistości w przedstawionym składzie spotkać się nie mogli”. Dowodem na to jest, zdaniem autorki, „szerokie datowanie”. Wydaje się jednak, że w tym konkretnym przypadku malarz doskonale wiedział, co robi. „Szerokim datowaniem” (1914–1916) składał hołd Sienkiewiczowi, któremu udało się skupić – nie przy sobie, ale wokół idei – milionowe rzesze darczyńców z całego świata. Dokonał tego, występując do społeczności międzynarodowej z odezwą, która została opublikowana 1 lutego 1915 roku najpierw w języku francuskim (Appel aux peuples civilisés), a następnie przetłumaczona i przedrukowana przez wszystkie dzienniki ukazujące się w Polsce oraz czasopisma europejskie i amerykańskie. W Odezwie do narodów cywilizowanych polski Noblista apelował o „solidarność ludzką” wobec narodu, który niejednokrotnie już w historii (Sobieski, Kościuszko) przychodził z pomocą (odsieczą) innym. W słowach pełnych emfazy zadawał retoryczne pytanie: „Czyż ojczyzna moja, Polska, nie ma prawa do waszej pomocy?”, by na końcu z wiarą i ufnością nawoływać: „Wspierajcie nasze wysiłki w celu wyswobodzenia naszej nieszczęsnej ojczyzny z najstraszniejszej wojny”⁵. Funkcjonujący do roku 1919 Komitet Veveyski przekazał do kraju pomoc materialną w wysokości 20 mln franków szwajcarskich, ale 15 listopada 1916 roku poniósł wielką stratę: „W tym dniu zmarł Henryk Sienkiewicz. Zgromadzenie ogólne postanowiło nie wybierać na to stanowisko nikogo. I.J. Paderewski był do zakończenia działalności organizacji jedynym jej prezesem (a właściwie wiceprezesem)”⁶.

Dla Kaufmanna Sienkiewicz był spiritus movens tego wielkiego przedsięwzięcia patriotycznego, zapewniającym funkcjonowanie Komitetu nawet po śmierci pisarza. Dlatego na obrazie znalazły się dwie daty: pierwsza, związana z dopracowywaniem ostatecznego kształtu zadań, które znalazły  wyraz w zapisach statutu organizacji (przede wszystkim trzech pierwszych punktów, mianowicie: 1) organizowanie międzynarodowej akcji na rzecz ofiar wojny w Polsce; 2) zbiórka pieniędzy na ten cel; 3) Tworzenie komitetów lokalnych na całym świecie, zajmujących się bezpośrednio udzielaniem pomocy ofiarom wojny, bez względu na religię i stan społeczny), i druga, której nie da się inaczej wytłumaczyć, jak tylko nagłą śmiercią Sienkiewicza w połowie listopada 1916 roku. Nie oznaczała ona jednak kresu filantropijno-humanitarnej akcji Komitetu, który działał z powodzeniem jeszcze przez trzy lata po śmierci Noblisty. Zgodnie ze statutem, a zwłaszcza z jego punktem trzecim, Komitet zobowiązany był do tworzenia swoich agend na całym świecie. Dlatego też honorowymi członkami wchodzącymi w skład Zgromadzenia Generalnego Komitetu Veveyskiego były niejednokrotnie osoby mieszkające na stałe w kraju albo poza Szwajcarią, czy w ogóle poza Europą, na przykład Marcelina Sembrich-Kochańska – wybitna polska śpiewaczka mieszkająca w Nowym Jorku, Zofia Szumowska-Adamska z Bostonu, Urszula Ledóchowska działająca na rzecz organizacji w Szwecji, Danii oraz Norwegii.

W liczbie członków „zwyczajnych” i „nieszwajcarskich” znalazły się – często za namową Sienkiewicza – takie osobistości jak: Władysław Mickiewicz, hr. Mikołaj Potocki, ks. Andrzej Poniatowski, Stefan Żeromski oraz Maria Skłodowska-Curie.