XXXIX Sesja Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Pol­skich na Zachodzie (MAB) odbyła się w dniach 4-8 października 2017 roku w Nowym Jorku. Pierwszy raz, w ciągu swej długiej historii, delegacje in­stytucji zrzeszonych w Stałej Konferencji MAB przybyły na Wschodnie Wybrzeże Stanów Zjednoczonych, by zapoznać się ze specyfiką organizacji polonijnych w Nowym Jorku, z ich historią, działalnością i osiągnięciami.

Organizacji XXXIX Stałej Konferencji MAB podjął się Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce wraz ze Stowarzyszeniem Weteranów Armii Polskiej w Ameryce. Organizatorzy za główny cel dorocznego spotkania posta­wili zebranie materiałów o działalności polskiego wychodźstwa na rzecz niepodległości Polski w latach 1914-1920 oraz zapoznanie przybyłych na konferencję z pracą instytucji polonijnych w Nowym Jorku - w dniu 5 października były to Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce i Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (dalej: SWAP), 6 października – Fundacja Kościuszkowska w Nowym Jorku, a 7 października – Polski Instytut Naukowy w Ameryce (dalej: PIN). Każda z nowojorskich instytucji ma swo­ją specyfikę, historię, zbiory i ciekawą działalność.

Najstarszą z organizacji, które odwiedzili uczestnicy konferencji, jest SWAP – powstał w maju 1921 roku. Najważniejszym celem działalności tej placówki w początkowych latach było organizowanie pomocy dla swoich członków żyjących na terenie Stanów Zjednoczonych i Kanady, głównie inwalidów wojennych, chorych, bezrobotnych i bezdomnych byłych polskich żołnierzy. Polonia ze Stanów Zjednoczonych i Kanady dostarczyła ponad 20 tys. ochotników do Armii Polskiej we Francji, popularnie zwanej Błękit­ną Armią; około 14,5 tys. z nich powróciło do Ameryki po zakończeniu walk o wolność Polski i potrzebowało pomocy. SWAP wspierał również polskich inwalidów wojennych żyjących na Zachodzie Europy oraz troszczył się o polskie cmentarze wojenne we Francji i Włoszech. Od 1989 roku SWAP utrzymuje regularne kontakty z Polską. W 1996 roku Stowarzyszenie ufun­dowało tablicę pamiątkową w katedrze polowej Wojska Polskiego w War­szawie. Dwa lata później na warszawskim Żoliborzu odsłonięto pomnik Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej. Dzisiaj SWAP skupia w swoich strukturach ponad 1000 weteranów. Okręg II tego Stowarzyszenia posiada okazałą siedzibę na Manhattanie, Muzeum Tradycji Oręża Polskiego w No­wym Jorku oraz ciekawe archiwum związane z Błękitną Armią i polskimi weteranami w Ameryce.

Kolejną zasłużoną organizacją polonijną jest działająca od 1925 roku w Nowym Jorku Fundacja Kościuszkowska, utworzona dzięki wy­trwałemu staraniu dr. Stefana Mierzwy, który przybył do Stanów Zjednoczonych w wieku 18 lat z okolic Łańcuta. W okresie II wojny światowej dr Mierzwa kierował Fundacją i wspierał polskich uczonych, którzy znaleźli się w tragicznej sytuacji w USA. Gdy zmarł w 1971 roku, Fundacja posiada­ła 2 mln dolarów i pałacyk w prestiżowej części Manhattanu, galerię sztuki, archiwa i bibliotekę. Główną misją Fundacji Kościuszkowskiej od początku istnienia było i jest promowanie przyjaźni i współpracy polsko-amerykańskiej poprzez edukację, naukę i wymianę kulturalną. Fundacja przyznaje stypendia i granty naukowe studentom na poziomie magisterskim i doktorskim, jak również uczonym, badaczom i artystom w taki sposób, aby zwiększyć znajomość polskiej kultury i nauki w Ameryce. Sponsoruje wy­stawy, publikacje, festiwale i koncerty. Przez prawie 90 lat istnienia Fundacja rozwinęła swoją działalność, dodając nowe programy: Teaching English in Poland, Summer Studies Abroad, konkursy: chopinowski, Wieniawskiego i Marceliny Sembrich-Kochańskiej. Obecnie posiada siedem oddziałów w największych miastach amerykańskich i setki członków w USA i na świecie. W ostatnich latach przeznaczała rocznie około miliona dolarów na stypendia i granty.

Pozostałe organizacje odwiedzone przez uczestników konferencji powstawały w latach 1942-1943 i podobnie jak dwie poprzednie – trwają do dziś. Polski Instytut Naukowy został utworzony dzięki przybyciu do USA w wyniku II wojny światowej wybitnych członków Polskiej Akademii Umiejętności (dalej: PAU) w Krakowie: Oskara Haleckiego, Jana Kucharzewskie­go, Wacława Lednickiego, Bronisława Malinowskiego i Wojciecha Świętosławskiego. Zmuszeni do opuszczenia Polski, postanowili stworzyć na czas wojny placówkę PAU w Nowym Jorku. Rząd Polski na Uchodźstwie poparł tę inicjatywę i podjął zobowiązania finansowe. Oficjalna rejestracja Instytutu nastąpiła 1 maja 1942 roku. Instytut miał być łącznikiem między nauką polską i amerykańską, organizatorem i koordynatorem prac oraz badań naukowych prowadzonych przez Polaków w USA. Po 1992 roku kontakty z Polską doprowadziły do symbolicznego otwarcia w siedzibie PIN stacji PAU. Dzięki tej współpracy oraz zaangażowaniu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych uporządkowano archiwum PIN i skatalogowano jego zbiory. Na stronie internetowej PIN utworzono podstronę Archival Information Center, będącą formą przewodnika po polonikach znajdujących się w USA.

Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce powstał 4 lipca 1943 roku i był pomyślany jako kontynuacja założonego w Warszawie w 1923 roku In­stytutu Badań Najnowszej Historii Polski, przemianowanego w 1936 roku na Instytut Józefa Piłsudskiego. Głównymi jego twórcami byli ministrowie II RP: Ignacy Matuszewski, Henryk Floyar-Rajchman i Wacław Jędrzejewicz. Tu, w Nowym Jorku, znaleźli godnych współpracowników, działaczy starej Polonii, takich jak: Franciszek Januszewski, wydawca „Dziennika Polskiego” z Detroit, Maksymilian Węgrzynek, wydawca „Nowego Świata” z Nowego Jorku – którzy dołączyli do grona założycieli Instytutu. Głównym celem tej placówki było prowadzenie stałej, niezależnej instytucji badawczo-naukowej, zajmującej się nie tylko gromadzeniem, przechowywaniem i analizą dokumentów dotyczących Polski, ale także popularyzowaniem prawdziwej, niezafałszowanej wiedzy o Polsce i jej historii najnowszej. W związku z działalnością cenzury i niszczeniem w kraju dokumentacji dotyczącej historii Polski archiwalia Instytutu nabrały szczególnego znaczenia zarówno podczas niemieckiej okupacji, jak i po II wojnie światowej, kiedy Polska znalazła się pod rządami komunistów. Instytut wraz ze swoimi zbio­rami nadal odgrywa ważną rolę. Unikatowy zasób archiwalny i biblioteczny przyciąga licznych badaczy: profesorów, studentów, doktorantów i inne osoby, które znajdują tu materiały do publikacji książek, prac magister­skich i rozpraw naukowych oraz ślady swoich przodków. Obecnie archi­wum Instytutu liczy ponad milion dokumentów, 20 tys. książek, Instytut posiada również kolekcję pamiątek muzealnych, galerię sztuki z pracami m.in. Gierymskiego, Wyspiańskiego, Wyczółkowskiego, Kossaków i Fałata.

Placówka prowadzi wiele interesujących i potrzebnych programów eduka­cyjnych oraz wdrożyła nowoczesny projekt digitalizacji dokumentów.

Polskie organizacje naukowo-kulturalne w Nowym Jorku działają nieprzerwanie od wielu dziesięcioleci; stworzone przez starą i nową emigrację wypełniają swoją misję. Dzięki wytrwałości ludzi, którzy je założyli i angażowali się w ich działalność, przetrwały, a ich praca zaowocowała wymianą kulturalno-naukową między USA i Polską, publikacjami naukowymi, konferencjami, zabezpieczeniem i opracowaniem ważnych i bezcen­nych dokumentów źródłowych do najnowszej historii Polski. Wszystkie te miejsca, wyjątkowe dla polskiego dziedzictwa narodowego w USA, odwiedzili uczestnicy XXXIX Sesji Stałej Konferencji MAB.

Sesja Stała Konferencji MAB zgromadziła w 2017 roku delegatów z kilkudziesięciu instytucji polskich na świecie, a także specjalnych gości z Polski, z wicepremierem Piotrem Glińskim, Ministrem Kultury i Dzie­dzictwa Narodowego na czele. Wśród delegacji znaleźli się przedstawiciele MSZ: Mateusz Stąsiek – dyrektor Departamentu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą oraz Krzysztof Strzałka – zastępca dyrektora Departamentu Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej. Z Biura Polonijnego przy Se­nacie RP przybyła wicedyrektor Anna Kaczmarczyk. W konferencji wzięła udział delegacja Instytutu Pamięci Narodowej, który reprezentowali prezes dr Jarosław Szarek oraz Marzena Kruk, dyrektor Archiwum Instytutu Pa­mięci Narodowej. Bibliotekę Narodową reprezentował dyrektor dr Tomasz Makowski, z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych przybyła Katarzy­na Kiliszek, a z Muzeum Historii Polski wicedyrektor Anna Piekarska.

Zaproszone delegacje, z wicepremierem Piotrem Glińskim na czele, 5 października 2017 roku wzięły udział w sesji zamkniętej w siedzibie Instytutu Piłsudskiego oraz w uroczystym otwarciu konferencji w salonach Konsulatu Generalnego RP w Nowym Jorku, gdzie wykład Polonia dla Polski – dzieje kontynuacji wygłosił prof. Marek Chodakiewicz, amerykański historyk polskiego pochodzenia, zajmujący się dziejami najnowszymi. Ma on w swoim naukowym dorobku 17 książek. Wykładał m.in. na Columbia University w Nowym Jorku i University of Virginia. Jest szefem Katedry Studiów Polskich im. Tadeusza Kościuszki w prestiżowym podyplomowym Institute of World Politics w Waszyngtonie. Po wykładzie wszyscy mogli wy­słuchać recitalu Małgorzaty Kellis, sopranistki o międzynarodowej sławie, która wykonała pieśni polskich kompozytorów.

7 października odbyła się sesja otwarta pt. „Wychodźstwo na rzecz niepodległości Polski w latach 1914-1920”. Temat ten wybrano w przede­dniu 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, aby przypomnieć instytucje, bohaterów, działaczy i zwykłych emigrantów, którzy nie szczędzili wysiłku w celu doprowadzenia do wyzwolenia Polski spod jarzma zaborców. Wiele instytucji skupionych w MAB posiada unikatowe materiały archiwalne, bardzo ważne w podkreśleniu roli, jaką odegrała emigracja w procesie odzyskiwania przez Polskę niepodległości. W ramach całodzien­nej sesji odbyły się cztery panele, w tym dwa poświęcone polskiej emigracji w Europie i dwa związane z polską emigracją w Ameryce.

Pierwsze dwa referaty: Polscy nobliści w walce o niepodległość (Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce). Maria Skłodowska-Curie, Henryk Sienkiewicz (prof. dr hab. Agnieszka Czajkowska, dr Krzysztof Czajkowski – Fundacja „Silva Rerum Polonarum”) oraz Polacy w Niemczech w obliczu odrodzenia Państwa Polskiego w 1918 roku na przykładzie Stanisława Sierakowskiego (1881–1939) (dr Jacek Barski – Porta Polonica – w imieniu prof. Krzysztofa Ruchniewicza), przedstawiały działania polskich emigrantów przebywających w Szwajcarii i w Niemczech na rzecz wsparcia walki o niepodległość Polski. Dwa następne referaty do­tyczyły działalności środowisk kościelnych: Rola Polskiej Misji Katolickiej w krzewieniu tożsamości narodowej wśród emigracji polskiej we Francji (ks. dr Robert Czarnowski – Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji) oraz Ksiądz A. Foltin i Polska Kolonia w Wielkiej Brytanii na rzecz nie­podległości Kraju (Jadwiga Kowalska – Archiwum Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii).

Kolejny panel, zatytułowany „Europa wobec niepodległości Polski”, przyniósł cztery wystąpienia, które związane były z działaniami krajów europejskich, i nie tylko, wobec odzyskiwania przez Polskę niepodległego bytu państwowego: Eugenia Maresch ze Studium Polski Podziemnej w Londynie mówiła o liberalnym rządzie brytyjskim wobec niepodległości Polski, a Piotr Piętka (Polski Instytut Badawczy i Muzeum w Budapeszcie) zaprezentował tekst Istvána Balázsa Węgrzy w Legionach Polskich. Udział Wę­grów w walkach o odzyskanie niepodległości. Z kolei dr Witold Zahorski (Biblioteka Polska w Paryżu) przedstawił fascynacje Włochów osobą Marszałka w referacie Piłsudski widziany przez Włochów, a Anna Buchmann z Muzeum Polskiego w Rapperswilu zaprezentowała dokumenty dotyczące zaangażowania instytucji „Ognisko” w Genewie i „Zgoda” w Zurychu na rzecz niepodległości Polski.

W panelach dotyczących działalności polskiej emigracji w USA bar­dzo ciekawe materiały przechowywane w SWAP przedstawił dr Teofil Lachowicz w wystąpieniu pt. Czyn zbrojny wychodźstwa polskiego w Ameryce 1914–1920. O wyjątkowych pamiątkach dotyczących Ignacego Jana Paderewskiego mówiła Małgorzata Kot w referacie przygotowanym razem z Haliną Misterką i Edytą Targońską (Muzeum Polskie w Chicago): Akta Wydziału Narodowego Polskiego oraz pamiątki po I.J. Paderewskim w kolekcji Muzeum Polskiego w Ameryce źródłem do badań nad wkładem wychodźstwa na rzecz niepodległości Polski. Polskie dziedzictwo w Fundacji Kościuszkowskiej przedstawiła Elizabeth Koszarski-Skrabonja, a Marta Bryszewska z Biblioteki Polskiej im. Ignacego Domeyki w Buenos Aires wygło­siła referat Polonia argentyńska na rzecz niepodległości Polski.

Połączenie historii i nowoczesnej technologii zaproponował Instytut Piłsudskiego w Ameryce: dr Ewa Hoffman-Jędruch i dr Marek Zieliński wygłosili wykład pt. Polska niepodległa w zbiorach Instytutu Piłsudskie­go w Ameryce: dokumenty i ludzie oraz nowoczesne metody opracowania i udostępniania. Na koniec Stefan Władysiuk (Polski Instytut Naukowy w Kanadzie) przedstawił prezentację: Artur Szyk orędownikiem przyjaźni polsko-amerykańskiej. Ten ostatni referat zbiegł się z otwarciem w New York Historical Society pierwszej wystawy poświęconej twórczości Artura Szyka.

XXXIX Sesja MAB pokazała historię i działalność organizacji polonijnych w Nowym Jorku, zrzeszonych w MAB; uczestnicy konferencji mieli okazję zwiedzić je, porozmawiać z pracownikami i zapoznać się ze zbio­rami. W ten sposób, pierwszy raz od czasu powstania MAB w 1979 roku, przedstawiciele instytucji polskich na Zachodzie Europy zapoznali się ze specyfiką życia polonijnego w Ameryce.

W imieniu organizatorów bardzo dziękuję wszystkim, którzy uczest­niczyli w nowojorskiej sesji: przedstawicielom instytucji członkowskich i wszystkim zaproszonym gościom. Szczególnie pragnę podkreślić bardzo dobrą współpracę z władzami Fundacji Kościuszkowskiej i Polskiego Instytutu Naukowego. Dziękuję również osobom, dzięki którym ta publikacja się ukazuje: dr Ewie Hoffman-Jędruch, dr. Markowi Zielińskiemu i dyrekcji Muzeum Historii Polski. Słowa uznania należą się także pracownikom biura Instytutu – Jolancie Szczepkowskiej i Karolinie Obrycki, oraz Radzie i wolontariuszom Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce.

Na koniec w tym wyjątkowym roku obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości pragnę zacytować słowa patrona Instytutu – Józefa Piłsudskiego, który powiedział: „Naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem – staje się jedynie zbiorem ludzi czasowo zajmujących dane terytorium”. Niech ta pamięć o Polsce i Polakach przechowywana przez instytucje skupione w MAB będzie zawsze żywa.

Nowy Jork, 4–8 Października 2017 r.