We wrześniu 2015 roku Departament Dziedzictwa Kulturowego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Warszawa) wydał książkę mojego autorstwa, pod wyżej wymienionym tytułem, poświęconą chopinianom z kolekcji[1] „Fryderyk Chopin i George Sand”, znajdującej się Valldemossie na Majorce. Uroczysta promocja książki odbyła się 2 października w Zamku Królewskim w Warszawie oraz 5 listopada 2015 roku, przy współpracy ze stowarzyszeniem — Cercle Européen de Soutien à la Culture Polonaise — w Ambasadzie Polskiej w Paryżu.

Kolekcja w Valldemossie obejmuje bogatą spuściznę po słynnej parze artystów. Geneza zbioru sięga roku 1916, kiedy to majorkański artysta malarz, Bartomeu Ferrà, wynajął w klasztorze Kartuzów w Valldemossie celę nr 2, w której — według tradycji — zamieszkiwali Fryderyk Chopin i George Sand zimą 1838/1839. W styczniu 1917 roku Bartomeu Ferrà poślubił Anne-Marie Boutroux (1895-1986), która z jego pomocą zaczęła gromadzić zbiory dotyczące pary artystów. W roku 1921 małżonkowie zakupili celę nr 2, w której kilka lat później urządzili ekspozycję i od 1930 roku przyjmowali zwiedzających. Wiele pamiątek przekazała do Valldemossie Aurora Lauth-Sand (1866-1961), wnuczka George Sand. Anne-Marie Boutroux de Ferrà gromadziła pamiątki prawie przez całe swoje życie. Zbiory te można uznać za wyjątkowo różnorodne. Z czasem stała się właścicielką jednej z najcenniejszych kolekcji Chopinowskich poza Polską, a z pewnością najbardziej interesującej i największej prywatnej kolekcji na świecie obejmującej dziedzictwo Fryderyka Chopina. Kolekcja powiększała się na przestrzeni wielu lat poprzez darowizny, przez nabywanie zbiorów na aukcjach i u antykwariuszy paryskich (m.in. Eugène Rossignol, Georges Andrieux, Georges Blache, Auguste Blaizot), ale głównie dzięki zakupowi w roku 1969 słynnej kolekcji Arthura Hedleya (1905-1969), angielskiego wybitnego kolekcjonera i znawcy twórczości Chopina. Ze zbiorów Hedleya pochodzą prawie wszystkie autografy muzyczne, większość autografów listów, cenne pamiątki i pierwodruki utworów kompozytora. W 1986 roku, po śmierci Anne-Marie Boutroux de Ferrà, właścicielką celi nr 2 została jej córka, Margarida Ferrà Boutroux, żona Thomàsa Capllonch. W roku 1987 rodzina dokupiła sąsiadującą celę nr 3. Obecnie właścicielami celi nr 2 i 3 są Rosa i Jaume Capllonch Ferrà, wnuki założycielki kolekcji.

Z kolekcją zapoznałam się już na początku lat siedemdziesiątych XX wieku, w a kolejnych latach sporządziłam inwentarz zbiorów, liczący ponad tysiąc eksponatów i opracowałam katalog chopinianów, zawierający 434 pozycje. Katalog ten stał się tematem mojej dysertacji doktorskiej pt. Le fonds Chopin de la Chartreuse de Valldemossa et son importance pour la connaissance du musicien (Chopiniana w klasztorze Kartuzów w Valldemossie i ich znaczenie dla poznania kompozytora), napisanej pod kierunkiem profesora Marca Honeggera w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu w Strasburgu, obronionej w 1979 roku. Katalog zilustrowałam licznymi fotografiami. Zarówno w rozprawie doktorskiej, jak też w artykułach i w referatach wygłaszanych na konferencjach, starałam się poszerzyć i uzupełnić wiedzę o Chopinowskich źródłach — autografach i pierwodrukach, które po raz pierwszy wydobyłam na światło dzienne, opracowałam i przybliżyłam, zwłaszcza polskim muzykologom, ale również badaczom spuścizny kompozytora na świecie.

Praca ta nie została opublikowana. Na podstawie rozprawy doktorskiej przygotowano wspomnianą na wstępie książkę, która została wydana po raz pierwszy w 2015 roku. Pracę tę zredagowała i uzupełniła muzykolog, Ewa Sławińska-Dahlig, uwzględniając literaturę przedmiotu powstałą w okresie 1979-2015, by praca przekazywała aktualny stan wiedzy. Opracowanie zawiera cztery rozdziały, w których zostały omówione kolejno: (I) autografy muzyczne Chopina, (II) autografy listów kompozytora, (III) portrety i pamiątki oraz (IV) wydania dzieł Chopina i księgozbiór. Poszczególne grupy obiektów zostały szczegółowo opisane, z uwzględnieniem dotychczasowych badań. Całość dopełnia umieszczona w aneksie transkrypcja pełnego inwentarza kolekcji[2] (przepisanego z rękopis przez redaktorkę, w wersji oryginalnej — w języku francuskim), na który składają się dwie księgi. Pierwsza z nich obejmuje rejestr rękopisów, pamiątek, dzieł malarskich, fotografii, nut, książek i czasopism oraz obiektów różnych; druga zaś obejmuje wyłącznie inwentarz księgozbioru.

Obiekty kolekcji Chopinowskiej zostały przedstawione na fotografiach, które wykonał Jaume Gual Carbonell w roku 2014, specjalnie na potrzeby niniejszej publikacji. Ponadto do książki dołączono płytę DVD z fotografiami wybranych obiektów, m.in. unikatowych pierwodruków i wczesnych wydań dzieł Chopina, rękopisów (np. albumu Antoniego Teichmanna) i innych źródeł.

W końcowej części publikacji, liczącej łącznie 575 stron, zamieszczono obszerne streszczenia na języki obce (angielski, francuski, hiszpański, niemiecki, rosyjski, japoński i chiński). W języku polskim i angielskim zostały podane podpisy pod wszystkimi ilustracjami i wprowadzenia. Właściwa prezentacja kolekcji poprzedzona jest wstępem zawierającym historię klasztoru oraz pobytu Fryderyka Chopina i George Sand w Valldemossie, z którego czytelnik może się dowiedzieć, że artyści przebywali na Majorce od 8 listopada 1838 roku do 13 lutego 1839 roku. W Valldemossie spędzili łącznie 59 dni — od 15 grudnia 1838 roku do 11 lutego 1839 roku. W podróży, parze artystów towarzyszyły dzieci George Sand: Maurycy i Solange oraz pokojówka Amélie, a szczegóły na temat ich pobytu przekazała pisarka w powieści Un hiver à Majorque (Zima na Majorce).

Książkę otwiera rekomendacja Maestro Krystiana Zimermana, która zasługuje na szczególną uwagę, dlatego pozwolę sobie przywołać jej fragment:

Jestem niezwykle szczęśliwy, że zbiór z Valldemossy — ten bezcenny skarb przekazywany przez generacje kolekcjonerów, antykwariuszy i miłośników — doczekał się uporządkowania i opracowania, dzięki któremu będzie mógł spełniać rolę księgi źródłowej, obejmującej część twórczości muzycznej i epistolarnej Chopina. Publikacja dr Bożeny Schmid-Adamczyk, w której zawarta jest niezwykła pasja dociekania i odkrywania nowych aspektów w historycznej kolekcji otwiera perspektywę dalszych studiów nad autografami Chopina i jest najwspanialszym hołdem złożonym wielkiemu kompozytorowi. Pisząc te słowa pragnę jeszcze raz wyrazić moje najwyższe uznanie dla tej pracy[3].

Ze względu na szeroki zakres opracowania, należy mieć nadzieję, że praca będzie wielostronnie wspierała studia chopinologiczne (biografistykę, epistolografię, ikonografię, historię wydań), a także zainspiruje do dalszych badań.

Omawiając książkę, chciałabym przede wszystkim przedstawić chopiniana, którym poświęcona jest publikacja. Z perspektywy dziedzictwa Chopinowskiego szczególnie cenną częścią kolekcji są autografy kompozytora — dziewięciu kompozycji Chopina i czternastu listów.

Zbiór autografów muzycznych jest różnorodny, zarówno pod względem gatunkowym, jak i przeznaczenia poszczególnych rękopisów Niektóre z nich Chopin przygotowywał dla wydawców, jak np. Nokturn E-dur op. 62 nr 2 (nr inw M/51) — dla firmy Brandus et Cie. (Paryż 1846), 3 Etiudy z cyklu Méthode des méthodes: f-moll (nr inw. M/52), As-dur (nr inw. M/53), Des-dur (nr inw M/54) — do wydania przez Maurice’a Schlesingera (Paryż 1840).

Wybrane autografy wpisywał na pamiątkę do sztambuchów, jak np. Etiudę f-moll op. 25 nr 2 (nr inw. M/47 (16)) do albumu Antoniego Teichman-na (1798-1877), na stronie nr 16. Ofiarowany wpis stanowi pierwszą wersję utworu, obejmującą fragment początkowych dwudziestu taktów zapisanych w szesnastkach. Cały album Teichmanna (nr inw. M/47) jest niezwykle ciekawym dokumentem rękopiśmiennym. Zawiera autografy wielu wybitnych artystów, muzyków i kompozytorów z okresu 1825-1914, takich jak: Ferdinand Hiller, Adolphe Henselt, Franz Liszt, Theodor Döhler, Auguste Franchom-me, Gioacchino Rossini, Karol Lipiński, Karol Kurpiński, Józef Elsner. Po śmierci Teichmanna, do 1914 album prowadzony był przez jego rodzinę, która zgromadziła kolejne wpisy, m.in.: C. Saint-Saensa (1895), I. J. Paderewskiego (1897), T. Leszetyckiego (1897), E. Griega (1897), V. Pachmanna (1913). Łącznie album liczy 135 stron ponumerowanych.

Szczególnie interesujące są rękopisy Chopina Fugi a-moll (nr inw. M/50) i [Nokturnu] cis-moll (nr inw. M/49), zwanego Lento con gran espressione. Są to jedyne istniejące autografy tych utworów. W środkowej części [Nokturnu] cis-moll (w taktach 21-22, 25-26, 30-32 partii prawej ręki) Chopin zastosował technikę polimetrii, która nie występuje w żadnym innym autografie kompozytora, dlatego rękopis ten ma charakter par excellence unikatowy. Utwór ten znany jest powszechnie w wersji bez polimetrii, zadedykowanej przez Chopina siostrze, Ludwice Jędrzejewiczowej (autograf ten uznany jest za zaginiony).

Mniejsze znaczenie ma autograf dziewięciu pierwszych taktów Walca Des-dur op. 64 nr 1 (nr inw. M/55) oraz autograf Szkicu (nr inw. M/48) z adnotacją Teofila Kwiatkowskiego, który ofiarował ten rękopis pani Dulong w roku 1851.

W zbiorze korespondencji Fryderyka Chopina do różnych adresatów oraz wspólnej korespondencji kompozytora i George Sand do Wojciecha Grzymały, liczącym łącznie czternaście listów, na szczególną uwagę zasługują listy Chopina do przyjaciół — Juliana Fontany oraz Wojciecha Grzymały.

Znajdujący się w kolekcji list z 28 grudnia 1838 roku (nr inw. M/59) do Juliana Fontany, napisany w Valldemossie, ma szczególne znaczenie zarówno dzięki zawartym w nim bezpośrednim informacjom na temat pobytu kon% pozytora w klasztorze, jak też ze względu na swoją historię: napisany w Valldemossie przechodził z rąk do rąk różnych właścicieli i wrócił do miejsca, w którym Chopin go napisał.

Autografy listów Chopina, pisanych w latach 1836-1848 obejmują: cztery listy Chopina do Fontany w Paryżu z lat 1838-1841 (nr inw. M/57, M/58, M/59, M/67); dwa listy Chopina do Camille’a Pleyela w Paryżu (nr inw. M/56) z 1839 r. oraz (nr inw. M/64) z 1848 r. Pozostałe to: list Chopina do Franwis Fetisa w Brukseli z 1836 r. (nr inw. M/65); list Chopina do Wojciecha Grzymały w Paryżu z dopiskiem George Sand z 1839 r. (nr inw. M/61); list Chopina do siostry, Ludwiki Jędrzejewiczowej w Warszawie z 1844 r. (nr inw. M/66); list Chopina do Marli de Rozieres w Paryżu z 1848 r. (nr inw M/62). Ponadto, w kolekcji zachowane są cztery listy George Sand do Wojciecha Grzymały w Paryżu z dopiskami Chopina: Palma, 1838 (nr inw. M/60); Paryż, 1840 (nr inw. M/63); Nohant, 1846 (nr inw. M/22); Nohant, 1846 (nr inw. M/23). W mojej prasy doktorskiej wspólne listy George Sand i Chopina (nr inw. M/22, M/23, M/63), zostały po raz pierwszy w całości zreprodukowane i przedstawione w integralnej postaci.

Wśród dzieł malarskich wspomnieć należy o portretach Fryderyka Chopina, wykonanych przez różnych artystów, rozmaitymi technikami. Twórcami portretów są: Pierre Roche Vigneron, 1833, litografia (nr inw. Im/84); Luigi Calamatta (teść Maurice’a Sanda), ok. 1840 (nr inw. I/12); Ary Scheffer [?], ok. 1847, olej na płótnie (nr inw. I/9); Teofil Kwiatkowski, 1849, rysunek (nr inw. I/4); Teofil Kwiatkowski, 1849, ołówek (nr inw. I/10); Jean-Joseph-Bonaventure Laurens, ołówek (nr inw. I/8); Albert Colfs, 1961, rysunek (nr inw. I/24); nieznany malarz, olej na płótnie (nr inw. I/13).

W kolekcji znajdują się dwa albumy z pracami piętnastoletniego Maurice’a Sanda, będące świadectwem minionych wydarzeń. Pierwszy z nich (nr inw. I/15) zawiera 65 rysunków i akwareli, stworzonych w czasie pobytu w Barcelonie, Palmie, Valldemossie i Genui na przełomie 1838 i 1839 roku, drugi zaś (nr inw. I/19) obejmuje 47 stron szkiców z całej podróży na Majorkę. Na uwagę zasługują też portrety George Sand (nr inw. I/2, I/6, I/20, I/25, I/30), również akwarela Burza na Majorce Maurice’a Sanda na luźnej kartce (nr inw. I/22), obraz Alberta Colfsa przedstawiający dom urodzenia Chopina w Żelazowej Woli (nr inw. I/21), obraz Bartomeu Ferrà ukazujący klasztor Kartuzów w Valldemossie nocą (nr inw. I/26) i wiele innych.

Spośród pamiątek po Fryderyku Chopinie ważne miejsce zajmują przedmioty codziennego użytku, do których należą: kamizelka kompozytora od stroju wizytowego (nr inw. S/3), grzebień Chopina kości słoniowej (nr inw. S/8), a także przedmioty o znaczeniu stricte pamiątkowym, jak np. szkatułka. George Sand z Wiednia z własnoręcznym napisem pisarki: Cette boîte de Vienne m’a été donnée par Chopin et je la donne à Aurore qui en aura bien soin. G. Sand (Ta szkatułka wiedeńska została mi ofiarowana przez Chopina, a ja daję jąAurorze, która zapewni jej dobrą opiekę. G. Sand, 7 X 1873) (nr inw. S/7); komoda ofiarowana przez Chopina George Sand, w czasie pierwszego pobytu kompozytora w Nohant. Bardziej osobistym obiektem jest pukiel włosów Chopina, Kosmyk włosów Chopina. Nr inw. S/5 umieszczony na białej kartce papieru z odręcznym napisem George Sand: Poor Chopin / 1849 (Biedny Chopin/1849), po śmierci kompozytora oprawiony w ramkę (nr inw. S/5).

Kolekcja zawiera imponującą liczbę wydań utworów Fryderyka Chopina, wynoszącą 159 pozycji. Są to głównie wydania niemieckie i austriackie, angielskie oraz francuskie. Dominują cenne pierwodruki, a niektóre z nich są jedynymi egzemplarzami na świecie. Niektóre egzemplarze opatrzone zostały dedykacjami rozmaitych osobistości z epoki. Wśród druków są również wydania późniejsze, z XX w., głównie polskie i niemieckie.

Wyjątkowo cenne są angielskie wydania firmy Wessel & Co., pochodzące z kolekcji Arthura Hedleya. Jest to najbardziej kompletny zbiór pierwodruków utworów Chopina opublikowanych przez tego wydawcę, w tym unikatowe edycje opusów, którym Wessel nadawał fantazyjne tytuły[4], m.in.: Les Murmures de la Seine. Trois Nocturnes op. 9, W&Co. N0 916-917 (nr inw. Im/6 (3), Im/6 (4)); Les Zephyrs. Nocturnes op. 15, W&Co. N0 1093 (nr inw. Im/6 (5)).

Z wydań niemieckich do wyjątkowo interesujących obiektów należy egzemplarz Polnische Lieder von F F Chopin, für das Pianoforte übertragen von Franz Liszt, A. M. Schlesinger, S.4858 (nr inw. Im/83), zbiór zawierający sześć Pieśni Chopina (Życzenie, Wiosna, Pierścień, Hulanka, Moja pieszczotka, Narzeczony) w transkrypcji Liszta na fortepian. Egzemplarz ten, mający charakter próbnej odbitki, należał niegdyś do węgierskiego artysty — zawiera dokonane jego ręką uwagi i poprawki, które posłużyły A. M. Schlesingerowi do wydania Six chants polonais (Berlin 1860). Korekta Liszta w całości została uwzględniona przez wydawcę.

Ważną częścią kolekcji są też pierwodruki wiedeńskie Tobiasa Haslingera, a wśród nich Wariacje B-dur op. 2 na temat Là ci darem la mano, Zadedykowane Tytusowi Woyciechowskiemu, T.H.5489 (nr w Im/8); a także Hexameron. Morceau de Concert, T.H.7700 (nr inw. Im in-4°1) — pierwsze wydanie dzieła, składającego się łącznie z dziewięciu części, w tym sześciu wariacji, autorstwa kilku kompozytorów (Carla Czernego, Henri Herza, Johanna Petera Pixisa, Sigismonda Thalberga i Fryderyka Chopina) z największym udziałem Ferenca Liszta. Wariacja E-dur Chopina (w tempie Largo) występuje w utworze jako szósta.

Na szczególną uwagę zasługuje wydany przez francuskiego wydawcę, Maurice'a Schlesingera Album des pianistes (nr inw. Im/84), zwłaszcza, że ten jedyny egzemplarz został własnoręcznie zadedykowany przez Chopina jego siostrze, Ludwice, i również dla niej specjalnie oprawiony. Album ten zawiera m.in. utwory E Hillera (La Sérénade. Prélude, Romance et Final op. 11), E Kalkbrennera, (Les Soupirs, deux Romances op. 121), I. Moschelesa (Impromptu op. 89), J. P. Pixisa (Second Caprice Dramatique op. 125), E Chopina (Nocturnes op. 15).

Kolekcję dopełnia księgozbiór, liczący 239 pozycji dotyczących życia i twórczości Fryderyka Chopina. Część zgromadzonych publikacji to wielkie rzadkości, niektóre egzemplarze opatrzone są dedykacjami autorskimi. Wśród książek wydanych w XIX w. kolekcja zawiera monografie Chopina, takich autorów; jak m.in.: Agathe Audley (1880), Joseph Bennett (1884), Henry Theophilus Finck (1892), Maurycy Karasowski (1877), Jan Kleczyński (1880, 1896, 1898), Wilhelm von Lenz (1872), Johann Schucht (1879). Księgozbiór obejmuje publikacje w różnych językach, głównie francuskim, hiszpańskim, niemieckim, angielskim i polskim.

Na koniec pragnę wspomnieć, że wybrane eksponaty z kolekcji w Valldemossie zaprezentowane zostały w 1990 roku na wystawie w Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, zatytułowanej: Podróż romantyczna Fryderyka Chopina i George Sand na Majorkę, pod patronatem honorowym Sofii, królowej Hiszpanii (Katalog wystawy: Podróż romantyczna / Viaje romantico / A Romantic Journey, Bożena Schmid-Adamczyk, Hanna Wróblewska-Straus, Warszawa 1990). Pokazano wówczas ogółem 79 eksponatów, z czego 60 pochodziło z kolekcji w Valldemossie, a pozostałe ze zbiorów Muzeum Towarzystwa E Chopina i Biblioteki Narodowej w Warszawie. Eksponowano widoki miejscowości, które Chopin i Sand odwiedzili w drodze na Majorkę oraz widoki Palmy, willi Son Vent w Establiments, Valldemossie, Marsylii i Genui, w których zatrzymali się na dłużej. Wystawione zostały również liczne listy obojga artystów, pisane w Palmie, Valldemossie i Marsylii. Wystawę wzbogacono portretami kompozytora, powieściopisarki i jej dzieci: Solange i Maurice'a, dziełami Eugène’a Delacroix oraz pamiątkami osobistymi po George Sand i Fryderyku Chopinie. Wystawa nabrała wymiaru międzynarodowego, co przyczyniło się do popularyzacji kolekcji w Valldemossie oraz wybranych aspektów życia i twórczości Fryderyka Chopina.

Pamiątki zaprezentowane w artykule znajdują się w kolekcji Boutroux — Ferrà w Valldemossie