Obowiązek pamięci każdego Polaka o naszej przeszłości, a zwłaszcza Polonii rozproszonej po świecie, jest szczególnym zobowiązaniem. Dla Polonu włoskiej to przede wszystkim potrzeba przypominania światu i nam samym, także dzisiaj, o znaczeniu polskiego wkładu, w zmaganiach drugiej wojny światowej, żołnierza nie tyle nieznanego, ile nieuznanego. Tego, któremu Zachód zapomniał podziękować, a którego Polska, przez tak długi okres, się wyrzekła. Dotyczy to również głównego symbolu, wyjątkowego miejsca, jakie bitwa Monte Cassino zajęła w historii 2. Korpusu, okupione tylu mogiłami pod historycznym klasztorem św. Benedykta. Wyjątkowa lokalizacja czyni polski cmentarz na Monte Cassino, jedną z najbardziej poruszających, a przy tym najpiękniejszych polskich nekropolii.

Cała Polonia, zwłaszcza delegacje kombatantów, rokrocznie upamiętniały majowe rocznice walk, zwłaszcza w okresie, kiedy cenzura ojczystego kraju przez całe dziesięciolecia uporczywie pilnowała, aby pisano i mówiono żołnierzach, a zwłaszcza ich dowódcy gen. Władysławie Andersie, wyłącznie źle, wytaczając najcięższe zarzuty zdrady i działalności godzącej w najży­wotniejsze interesy państwa polskiego. Tak właśnie uzasadniła we wrześniu 1946 roku Rada Ministrów odebranie polskiego obywatelstwa Andersowi oraz 75 innym generałom i wyższym oficerom. Powracających do Ojczyzny bohaterów czekały więzienia i prześladowania. Komuniści długo i zapamiętale zwalczali legendę Monte Cassino: do 1956 roku bitwa była wprost — tematem tabu, tymczasem legenda tej bitwy, legenda „czerwonych maków” pod Monte Cassino, podtrzymywała Polaków przez ponure i trudne lata naszej powojennej historii. W znacznie późniejszych latach w rocznice bitwy odbywały się na historycznym cmentarzu podwójne uroczystości: jedne organizowane przez środowiska polskich kombatantów z emigracji, drugie przez władze krajowe.

Jeszcze w latach osiemdziesiątych, gdy gen. Wojciech Jaruzelski, ówczesny pierwszy sekretarz KC PZPR, odwiedził ten Polski Cmentarz Wojskowy, ominął — z daleka, grób Andersa, pochowanego na plateau, 12 maja 1970 r., oraz Józefa Gawliny, biskupa polowego wojsk polskich, zmarłego 1964 roku. Natomiast hołd poległym i zmarłym z ran, oddali m.in. Prymasi Polski, kard. Stefan Wyszyński, kard. Józef Glemp, a wcześniej kard. Karol Wojtyła; szczególnie znacząca i ważna dla sprawy polskiej, była Jego obecność w okresie, niezapomnianego pontyfikatu.

Polonia włoska dokładała zawsze wiele wysiłku, aby każda rocznica, a zwłaszcza ważniejsze z nich, były obchodzone szczególnie uroczyście. I dawniej, a także w ostatnich latach, miało też miejsce wiele imprez, po całych Włoszech. Niekiedy nawet bez szczególnego rozgłosu, w małych miejscowościach, które wyzwoliły polskie oddziały. Na miarę swych możliwości włączała się w wysiłek utrzymania, wszystkich, czterech, polskich cmentarzy wojskowych z okresu II wojny światowej. Ukazały się liczne publikacje, ciekawe albumy, medale, bardzo udane wystawy fotograficzne, sympozja i konferencje, wywiady, audycje radiowe i telewizyjne. Bardzo trafioną inicjatywą, w ubiegłym roku, okazało się zaproszenie, po raz pierwszy Włochów interesujących się dziejami 2. Korpusu, najpierw na udaną dwudniową konferencję, a następnie, ogłoszenie całości wypowiedzi przez zasłużoną Fundację im. J. Z. Umiastowskiej pod tytułem: Ricordare il 2° Corpo d'Armata polacco in Italia (1943-1946). Inter arma non silent Musae. Roma 2014.

Bezsprzecznie, największym osiągnięciem stało się otwarcie w przeddzień obchodów 70. rocznicy bitwy o Monte Cassino Muzeum Pamięci 2. Korpusu przy Polskim Cmentarzu Wojennym u stóp historycznego klasztoru. Ukazane zostały całe dzieje polskich żołnierzy od momentu formowania pierwszych jednostek z deportowanych w głąb Rosji zesłańców, poprzez ich wędrówkę przez Bliski Wschód, walki na ziemi włoskiej i dalsze, tułacze życie po ukoń­czeniu działań wojennych we Włoszech.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie, zrzeszająca, Instytucje i ośrodki polskie: z Europy, obydwu Ameryk, a także Australii, na dorocznym zjeździe w Budapeszcie (10-13 września 2013 roku), podjęła decyzję, że następna XXXVI sesja odbędzie się w Rzymie. Zdecydowała o tym okoliczność przypadającej w 2014 roku 70. rocznicy bitwy o Monte Cassino oraz inauguracja Centrum Informacyjnego przy Polskim Cmentarzu Wojennym (ostatecznie przyjęto nazwę Muzeum Pamięci 2. Korpusu). Sesja miała miejsce w dniach 17-21 września 2014 roku w Auli Jana Pawła II przy kościele polskim św. Stanisława biskupa na via delie Botteghe Oscure. Jej organizacji podjęły się ośrodki rzymskie: Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II, Kościół i Hospicjum św. Stanisława B. M. w Rzymie (oddał do dyspozycji swe lokale i przejął zadania logistyczne), Fundacja Rzymska im. J. Z. Umiastowskiej, która przyjęła obowiązki sekretariatu organizacyjnego oraz Papieski Instytut Studiów Kościelnych (organizując okolicznościową wystawę).

W Sesji wzięli liczny udział delegaci i reprezentacji instytucji członkowskich MAB, goście z Polski i Włoch. Obecni byli reprezentanci instytucji rządowych i naukowych z kraju, m.in.: Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Instytutu Pamięci Narodowej, Biblioteki Narodowej, Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i podległych jej archiwów terenowych. Znaczący był też udział placówek dyplomatycznych: ambasadora przy Kwirynale, Wojciecha Ponikiewskiego oraz ambasadora przy Stolicy Apostolskiej, Piotra Nowiny-Konopki. Obecny był również wieloletni delegat prymasa Polski dla Polonu abp Szczepan Wesoły. Organizatorzy z satysfakcją przyjęli spore zainteresowanie instytucji religijnych i społecznych, jak i całego środowiska polonijnego Wiecznego Miasta.

Tematem przewodnim referatów wygłoszonych na Sesji był: Szlak 2. Korpusu i pierwsze kroki jego Żołnierzy na obczyźnie. Charakter całości wystąpień cha­rakteryzowała nie tylko koncentracja na jednej wybranej problematyce — niezwykłej odysei żołnierskiej, ale i troska o dalsze starania zebrania i zachowania materiałów do wielu epizodów, które będą stanowiły znakomite podłoże dla późniejszych prac o charakterze szerokich analiz i syntez.

Zebrane w obecnej publikacji relacje można podzielić na trzy główne grupy: pierwszą, najobszerniejszą, która dotyczy przechowywania materiałów o 2. Korpusie, w zbiorach poszczególnych ośrodków i instytucji członkowskich. Taki zamiar został — od początku uznany za temat wiodący całej sesji; drugą, w której podejmowane są próby omówienia postaci, niekiedy mało znanych, które jednak zasługują na utrwalenie w świadomości potomnych i wreszcie trzecią, odnoszącą się do losów polskich zwycięzców spod Monte Cassino. To ostatnie zagadnienie zostało podjęte wprost tylko w jednym wystąpieniu, jednak było obecne, w mniejszym czy szerszym zakresie, w pierwszej grupie referatów.

Bardzo cennym uzupełnieniem stał się referat nadesłany przez dr Jerzego Adama Radomskiego, historyka z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie na temat: Szlak 2. Korpusu Polskiego i pierwsze kroki jego żołnierzy na obczyźnie. Ciekawy i oparty na oryginalnych źródłach tekst został włączony do omawianej publikacji.

Ostatnim punktem programu był wspólny wyjazd uczestników i gości na Monte Cassino w celu zapoznania się z nowo powstałym Muzeum Pamięci 2. Korpusu przy Polskim Cmentarzu Wojennym. Bezpośrednim przygotowaniem była prezentacja koncepcji i celów tej inicjatywy, przedstawione na zakończenie obrad w dniu poprzednim.

Inicjatywę utworzenia Centrum Informacji, a następnie urzeczywistniona w postaci bardzo udanego, chociaż zrealizowanego na małej przestrzeni, Muzeum należy uznać za doniosłe osiągnięcie Polonii przy znaczącym wsparciu Ambasady Polskiej przy rządzie włoskim. Wielu obcokrajowców, a nawet Włochów, zwiedzając polski cmentarz zapytywało ze zdziwieniem, skąd tutaj znaleźli się Polacy, dlaczego tutaj walczyli i o co? Multimedialna wystawa ukazuje całą odyseję polskiego żołnierza, który z deportowanych w dalekie strony Związku Radzieckiego, doszedł do Włoch, wziął udział w walkach o ich wyzwolenie i jaki los spotkał go po wywalczonych zwycięstwach i poniesionych ofiarach.

Fundacji im. J. Z. Umiastowskiej w osobie wieloletniego prezesa, zasłużonego na wielu polach działacza społecznego, Stanisława A. Morawskiego oraz wspierającemu, szczupłemu, ale niezmiernie ofiarnemu gronu współpracowników, wypada złożyć wyrazy uznania i wdzięczności za ukazanie się tej cennej publikacji i życzyć w dalszym ciągu tak wielkiego entuzjazmu i poświęcenia dla Związku Polaków we Włoszech, oraz Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie.

Hieronim Fokciński SI