Skip to main content

Emigracyjne Polonika w zbiorach British Library

Referat wygłoszony na XX sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rapperswil 1998 r

Emigracyjne Polonika w zbiorach British Library

Referat wygłoszony na XX sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rapperswil 1998 r

British Library, jedna z trzech największych bibliotek świata, będąca przez ponad 200 lat nierozerwalną częścią British Museum, powstała jako samodzielna instytucja w roku 1973.

W XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój biblioteki, a wraz z nią działu polskiego, którego kamieniem węgielnym stał się dar ks. Adama Czartoryskiego. W 1832 r. ofiarował on, za pośrednictwem Juliana Ursyna Niemcewicza, ok. 80 książek dotyczących okresu rozbiorów, Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 Maja oraz klasykę literatury stanisławowskiej. Wspaniały rozkwit zawdzięczała biblioteka „królowi bibliotekarzy”, Antoniemu Panizziemu, który w 1836 r. objął kierownictwo biblioteki. Będąc sam uchodźcą politycznym z walczących o zjednoczenie Włoch, dobrze rozumiał potrzebę gromadzenia księgozbiorów w językach obcych, a zwłaszcza pochodzących z krajów uciśnionych. To za jego czasów dział polski znacząco się rozrósł. Przyczynił się do tego w dużym stopniu Thomas Watts, znakomity poliglota, wielki miłośnik książek władający biegle kilkunastoma językami, w tym językiem polskim. To dzięki jego mrówczej pracy zbiory polskie zostały znacznie uzupełnione. Wśród ogromnej liczby poloników biblioteka posiada także liczne wydawnictwa emigracyjne, bądź emigracji dotyczące. Niestety, ogólny katalog, ułożony w porządku alfabetycznym, nie pozwala na wyłowienie wszystkich pozycji polskich spośród kilku milionów książek. Co prawda, wielu badaczy wertowało opasłe tomy katalogowe w poszukiwaniu poloników, czego rezultatem jest kilka dokładnych opracowań dotyczących jedynie rękopisów, ale wciąż brak wyczerpującego przewodnika po polskich zbiorach w British Library.

W XIX w. przeszukiwaniem katalogów dla znalezienia poloników zajmowali się tacy wybitni Polacy, jak Julian Ursyn Niemcewicz, Karol Sienkiewicz czy Krystyn Lach Szyrma. Byli oni równocześnie pierwszymi polskimi czytelnikami w bibliotece.

Karol Sienkiewicz tak wspominał („Dziennik podróży po Anglii 1820-1821”) swoje wrażenia z pierwszego pobytu w czytelni: „Stoły pokryte suknem, na nich pulpity, pióra, atrament. W Paryżu stoły gołe i piór nie dają i bez pulpitów, i w katalogach nie wszystkim dają szperać, a sami nie zawsze wiernie szukają” (s. 26).

Po upadku Powstania Listopadowego, gdy duża fala emigracji polskiej dotarła na Wyspy Brytyjskie, rozpoczął się okres intensywnej działalności społeczno-politycznej i kulturalnej, której owocem była bogata twórczość literacka i o charakterze politycznym. Zważywszy, że liczba polskich emigrantów w tym okresie na terenie całej Wielkiej Brytanii szacowana jest na ok. 750 osób, należy podkreślić ich dużą aktywność we wszystkich dziedzinach życia, w tym wcale niemałą działalność wydawniczą. Wydawano w języku polskim i angielskim, w Londynie, Edynburgu, a nawet na wyspie Jersey, gdzie polscy demokraci znaleźli schronienie przed zgiełkiem londyńskiego życia.

Niestety, w księgozbiorze z tego okresu brakuje niektórych cennych pozycji, jak np. pierwszych sprawozdań Literackiego Towarzystwa Przyjaciół Polski (założonego w 1832 r. z inicjatywy Czartoryskiego i Niemcewicza) czy wydania Ludu Polskiego w Emigracji Zenona Świętosławskiego (w 1854 r. na wyspie Jersey) — głównego źródła wiadomości o działaniach Gromad Ludu Polskiego na ziemi angielskiej. Biblioteka jest natomiast w posiadaniu miesięcznika „Polonia” wydawanego przez Towarzystwo, późniejszych jego sprawozdań, a także wydanej w 1850 r. przez lorda Dudleya Stuarta Odezwy do Polaków (Address of the Literary Association of the Friends of Poland — to the Poles), zawierającej szczegółowy opis działalności Towarzystwa i jego planów na przyszłość. Burzliwe dzieje naszego narodu były źródłem natchnienia nie tylko polskich, ale także i angielskich poetów. Tak powstały wzruszające poematy: Jacob Jones Anglo-Polish Harp; a psalter for the restoration of the Poles (London 1836), Alfred Austin Leszko the bastard: a tale Polish grief (London 1877).

Dużą poczytnością w dziewiętnastowiecznej Anglii cieszyła się książka powieściopisarki historycznej Jane Porter poświęcona życiu i działalności Tadeusza Kościuszki pt. Thaddeus of Warsaw. Wielokrotne jej wznowienia, w roku 1831 jedenaste wydanie (wyd. 1, 1803 r.), jak i przychylne recenzje w czasopismach literackich, „Critical Review” i „Imperial Review”, świadczyły o ogromnej popularności tej książki, a co za tym idzie gen. Tadeusza Kościuszki. Inną pozycją godną odnotowania są Polish Novels, napisane przez Catherine Gore na temat konfederacji barskiej.

Do polskich autorów żyjących i tworzących na ziemi angielskiej należał Tomasz August Olizarowski, który w 1839 r. wydał w Londynie Exercyie poetyckie — patriotyczne utwory oparte na polskich motywach ludowych; bardzo płodnym poetą był Aleksander Rypiński, drukujący utwory poetyckie oparte na białoruskich motywach ludowych, a także wiersze okolicznościowe; katalog notuje kilkanaście pozycji pod jego nazwiskiem, np. Poezje Aleksandra Rypińskiego pisane na pielgrzymstwie (Londyn 1853), Wiersz do Xięcia Adama Czartoryskiego. Przy uczcie danej mu w Londynie, ... przez Grono Historyków Polskich dnia Lipca 1853 r. (Londyn 1853), Dwoje objawień. Poemat dziejowy (Londyn 1857). Fabian Sebastian Choynacki pod ps. S. Lubiewa we Wspomnieniach o emigracji polskiej w Anglii po upadku powstania z r 1830- i 31-go (Poznań 1890) na podstawie własnego losu prosto i bezpośrednio przedstawia życie emigrantów polskich w Anglii. Pomimo pewnych braków, biblioteka posiada znakomitą większość dziewiętnastowiecznych wydawnictw emigracyjnych brytyjskich, jak również paryskich. Te ostatnie biblioteka nabywała drogą zakupów. Należy wspomnieć pierwsze wydania Mickiewiczowskich Sonetów (1826), Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego (1832) z odręczną dedykacją poety: „Klementynie Hoffmanowej na pamiątkę Adam Mickiewicz”. Jest też pierwsze wydanie Pana Tadeusza (1834), a także pierwsze wydania dzieł Słowackiego, Krasińskiego i Norwida. W 1833 r. ukazało się w Londynie pierwsze tłumaczenie Ksiąg Pielgrzymstwa na język angielski dokonane przez Krystyna Lach Szyrmę pt. The books and the Pilgrimage of the Polish nation.

Polakami, którzy wybrali Anglię na miejsce swego zamieszkania i wsławili się tam wielkimi osiągnięciami, byli Józef Teodor Konrad Korzeniowski i Bronisław Malinowski. Korzeniowski wszedł do literatury angielskiej jako Joseph Conrad. Fenomen Conrada do dzisiaj zadziwia miłośników i znawców literatury. Gdy tylko nielicznym udało się opanowanie języka angielskiego do perfekcji, Conrad sięgnął po najwyższe zaszczyty — stał się jednym z najwybitniejszych mistrzów słowa angielskiego i zasłynął jako wielki pisarz anglosaski. W katalogu pod hasłem Joseph Conrad znajduje się długa lista jego utworów, a także liczne opracowania poświęcone jego twórczości i życiu (łącznie ok. 900 pozycji).

Bronisław Malinowski, znakomity antropolog i socjolog pochodzący z Krakowa, wykładowca na uniwersytecie londyńskim, kierownik Instytutu Kultur i Języków Afryki w Londynie, autor oryginalnych prac naukowych z dziedziny antropologii społecznej i teorii kultury, nie tylko zdobył uznanie w brytyjskim świecie naukowym, ale zapewnił sobie poczesne miejsce w panteonie wybitnych osobistości świata nauki. Od 1913 r. ogłaszał prace naukowe w języku angielskim, z wyjątkiem jednej po polsku pt. Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego, wydanej w 1914 r. Najbardziej znana jego książka: The sexual life of savages in North-Western Melanesia, ukazała się drukiem w 1929 r. Czytelnicy zainteresowani badaniami naukowymi Malinowskiego znajdą w bibliotece oprócz wszystkich jego prac także prace jego uczniów, którzy kontynuowali dzieło mistrza. We wstępie do Szkiców z teorii kultury (1958) czytamy: „rola Malinowskiego dla nauki angielskiej równa się roli Josepha Conrada dla literatury anglosaskiej”.

Nieocenione usługi nauce polskiej oddała biblioteka w czasie II wojny światowej. Dzięki bogactwu księgozbioru mogły powstać w Londynie podręczniki dla szkół polskich porozrzucanych po całym świecie. A przez zaciszne sale biblioteczne przewinęła się plejada wybitnych osobistości polskiego świata nauki i kultury: Maria Danilewiczowa, kierowniczka Biblioteki Polskiej w Londynie, gen. Marian Kukiel, Stefan Westfal, Tadeusz Sulimirski i wielu, wielu innych. W okresie powojennym Mieczysław Grydzewski redagował tu stałą rubrykę „Wiadomości” „Silva rerum”. M. Danilewiczowa tak wspomina ten okres: „Krąży wśród Polonusów legenda, że redaktor «Wiadomości» nie wychodził przez siedem dni z «Britiszu» i że odżywiając się cukierkami eukaliptusowymi, jednym ciągiem przeczytał encyklopedię Orgelbranda i bibliografię Estreichera. Władze «Britiszu» należy ostrzec, że nie przeczytał jeszcze słownika geograficznego i herbarza Niesieckiego” (z ankiety „Wiadomości” na 200-lecie British Museum, 1953). Pracowali także w bibliotece Kazimierz Smogorzewski, współredaktor Encyklopedii Britannica, pisarz Stanisław Mackiewicz, historyk Henryk Paszkiewicz, Jerzy Pietrkiewicz, poeta i wykładowca literatury polskiej w School of Slavonic and East European Studies przy Uniwersytecie Londyńskim, krytyk literacki Tymon Terlecki i wielu innych.

Nigdy przedtem ani potem tak duża i zwarta grupa polskich czytelników nie korzystała z bibliotecznych księgozbiorów. Miejsce, w którym te uczone głowy spotykały się na towarzyskie pogawędki, a był nim westybul czytelni, zwano polskim korytarzem. Dla stałych jej bywalców była biblioteka najsympatyczniejszym polskim klubem. Bez wątpienia stanowili wówczas Polacy największą grupę narodową w czytelni. Barwny okres życia polskiego w bibliotece należy już do przeszłości. Czytelnikiem odwiedzającym regularnie bibliotekę przez kilkadziesiąt lat był Władysław Potocki of Montalk, urodzony w 1903 r. w Nowej Zelandii, w całkowicie zangielszczonej rodzinie Boba Potockiego. Sam nawiązał do swej polskości i opanował język polski do tego stopnia, że po mistrzowsku przetłumaczył Dziady Mickiewicza na język angielski. Był człowiekiem tyleż uzdolnionym co ekscentrycznym. Prawdziwą obsesją Potockiego było jego królewskie pochodzenie, które, w jego mniemaniu, upoważniało go do ubiegania się o polski tron. W broszurce The Blood Royal of England, Scotland, Ireland, Wales and Other Countries in the House of Potok (1966) wywiódł swoje pochodzenie od Jakuba I. Uznając swe przyrodzone prawo do tronu, Potocki sam się koronował na króla Polski jako Władysław V. Ceremonia odbyła się w 1943 r., w jego własnym domu w Surrey. W katalogu pod hasłem „Potocki (Geoffrey Wladislas Vaile) Count de Montalk” znajduje się ok. 60 tytułów prac, których był autorem, redaktorem lub tłumaczem. Wiele z tych publikacji narodziło się w zacisznej czytelni Brytyjskiego Muzeum. Obecnie z księgozbioru polskiego korzystają przeważnie Anglicy, a w ostatnich latach także przybysze z Polski, zbierający materiały do historii II wojny światowej lub dziejów emigracji powojennej.

Dzięki przestrzeganiu przez większość wydawców aktu prawnego dotyczącego złożenia tzw. obowiązkowego egzemplarza każdego tytułu wydanego w Wielkiej Brytanii, biblioteka posiada bogaty zbiór wydawnictw emigracyjnych z okresu wojennego i powojennego. Na temat polskiego ruchu wydawniczego w Wielkiej Brytanii istnieje wiele opracowań i nie ma tu potrzeby wymieniania dobrze znanych oficyn wydawniczych i ich działalności. Zaawansowana komputeryzacja biblioteki pozwala na szybkie sprawdzenie wszystkich tytułów, które ukazały się pod szyldem jednego domu wydawniczego lub książek, jakie wydał określony pisarz, np. spod prasy Polskiej Fundacji Kulturalnej, założonej w 1963 r., wyszło ok. 300 tytułów (tyle rejestruje katalog w październiku 1998 r.).

Do biblioteki trafiły także publikacje wydawane od połowy 1942 r. na Środkowym i Bliskim Wschodzie dla przybyłych tam ponad 15 tys. dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. W ramach „Szkolnej Biblioteczki na Wschodzie”, ukazującej się w Jerozolimie, wydano w sumie 102 tomiki, z czego większość to dzieła literackie polskich autorów. Ponieważ nierzadko brakowało oryginałów książek, korzystano z przedruków z polskiej kolekcji znajdującej się w odległej bibliotece Brytyjskiego Muzeum w Londynie. Biblioteka jest w posiadaniu kilkunastu takich pozycji, nabytych już po wojnie, stąd zbiór ten jest dosyć ubogi.

Podobnie przedstawia się sytuacja z polskimi wydawnictwami na terenie byłej Rzeszy w latach 1945-1949.

Piśmiennictwo emigracyjne rozwijało się wszędzie tam, gdzie zawierucha wojenna rzuciła polskich wygnańców. Powojenny Rzym był nie tylko kolebką późniejszej paryskiej „Kultury”, ale także miejscem narodzin takich utworów, jak Herminii Naglerowej Ludzie sponiewierani (1945), Zygmunta Bohusza-Szyszki Czerwony sfinks (1946) czy Republika atomowa (1947). W Buenos Aires Florian Czarnyszewicz wydał w 1953 r. Wicik Żywica, w Australii Andrzej Chciuk opublikował Pamiętnik poetycki (Melbourne, 1961). Katalog biblioteki wymienia także wydawnictwa polskie w Indiach, np. periodyk Polak w Indiach, Bombaj 1944-1948, czy tłumaczenia poezji indyjskiej na język polski Wandy Dynowskiej, jak również jej własne prace, np. Pielgrzymka hinduska w głąb Himalajów oraz Kaszmir (Madras 1959). Nie sposób tu wyliczyć wszystkiego, co znajduje się w magazynach BL.

Ciekawie wyglądają także zbiory emigracyjnej prasy polskiej, najbogatszych — co zrozumiałe — w odniesieniu do produkcji brytyjskiej. Stosunkowo dobrze reprezentowana jest też prasa z USA. Ogółem liczba emigracyjnych tytułów przekracza 50. Są tu takie czasopisma, jak francuski „Narodowiec”, „Lud Polski” czy „Placówka”, z amerykańskich poważniejszych dzienników o długiej tradycji „Dziennik Związkowy” (Chicago), „Gwiazda Polarna” (Stevens Point, Min.) czy „Dziennik Polski” z Detroit. Katalog gazet rejestruje „Gońca Obozowego”, oficjalne pismo internowanych w Szwajcarii, wychodzącego z przerwami od września 1940 r. do czerwca 1945 r., z datami kwiecień 1944 — czerwiec 1945.

Przegląd emigracyjnych poloników[1] jest z konieczności pobieżny i wyrywkowy: kolekcja ta zawiera z pewnością jeszcze wiele nieodkrytych rarytasów czekających na wydobycie z czeluści wielomilionowego katalogu.

 

FOTO: Król Polski Władysław V (Władysław Potocki de Montalk) - poeta i stały bywalec BL, źródło WIKIPEDIA →

Przypisy

 

[1] Należy wymienić następujące pozycje bibliograficzne: A. Esdaile, The British Museum Library, London 1946; J. Dąbrowski, Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962; „Wiadomości”, London 1953, nr 403/404; H. Świderska, Polskie zbiory w British Library, „Kultura”, Paris 1982, nr 6; taż, tamże, Warto by pomóc, 1989, nr 9; taż, Szkice z teorii kultury, Warszawa 1958.

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Magdalena Szkuta

Magdalena Szkuta, kurator działu polskich i słowiańskich zbiorów bibliotecznych w British Library w Londynie – instytucj, w ktorej zbiorach znajduja sie publikacje Stalej Konferencji MABPZ Także a...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

Muzeum Polskie w Rapperwsilu
Schloss Rapperswil
Postfach 1251
CH-8640 Rapperswil
Schweiz

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+41 (0)55 210 18 62

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika