Skip to main content

Legiony i ich historia w zbiorach Instytutu Piłsudskiego w Ameryce

Referat wygłoszony na XL sesji Stałej Konfrencji MABPZ w Paryżu w 2018 r.

Legiony i ich historia w zbiorach Instytutu Piłsudskiego w Ameryce

Referat wygłoszony na XL sesji Stałej Konfrencji MABPZ w Paryżu w 2018 r.
Wstęp

Jedynie czyn ma znaczenie. Najlepsze chęci pozostają bez skutku, o ile nie pociągają za sobą następstw praktycznych. Te słowa wypowiedział Józef Piłsudski w 1919 roku wywiadzie dla paryskiego dziennika „Le Petit Journal”.

Udział dwudziestu pięciu tysięcy polskich ochotników w Legionach był znaczącym czynem. Bez nich nie byłoby ani tychże Legionów, ani niepodległej Polski. W tej historii głównymi bohaterami są mężczyźni, ale ważna jest także rola kobiet. Materiały do opowieści o legionistach znajdują się w zbiorach archiwalnych Instytutu Piłsudskiego w Ameryce1.

W zbiorach tej placówki znajdują się niezwykle cenne materiały archiwalne, które mają wyjątkową historię. Instytut powstał 4 lipca 1943 r. w Nowym Jorku, ale zgromadzone kolekcje nie ograniczają się tylko do okresu II wojny światowej. Dotyczą one również lat znacznie wcześniejszych, począwszy od I wojny światowej. Wśród nich są kolekcje: „Legiony Polskie”, „Polska Organizacja Wojskowa”, „Naczelny Komitet Narodowy” oraz „Kolekcja Alfreda Szebla”, znanego kolekcjonera z Chicago. W zbiorach Instytutu znajdują się także tablice z odznaczeniami legionowymi, dyplomy i laurki imieninowe legionistów. Ważną część zajmuje zbiór prac artysty Zdzisława Czermańskiego urodzonego w Krakowie w 1900 r. znanego rysownika, grafika, karykaturzysty, ilustratora i malarza. Jako nastolatek wstąpił on do Legionów, po wojnie awansował do stopnia kapitana. Rysunku i malarstwa uczył się w Szkole Przemysłowej we Lwowie (1923-1924) u Kazimierza Sichulskiego, a później, po odejściu z wojska, także u Ferdynanda Légera w Paryżu (1925). W kolejnych latach przebywał w Paryżu, w Nowym Jorku, gdzie zmarł w 1970 roku, pozostawiwszy Instytutowi pokaźną liczbę rysunków, a wśród nich portrety Józefa Piłsudskiego2.

Najciekawsze materiały dotyczące przedstawianego okresu znajdują się w kolekcji „Legiony Polskie” liczącej 14 jednostek3. Pochodzą one ze zbiorów przedwojennego Instytutu Józefa Piłsudskiego w Warszawie i z darów prof. P. Głuchowskiego z Brazylii, Zofii Dąb-Biernackiej i rodziny Terleckich z Polski. Wśród nich znajdują się odezwy, wycinki prasowe, dokumenty związane z organizacją Legionów, a szczególnie 1 Brygady. Cennym dokumentem jest lista cho­rych, rannych zabitych i zaginionych legionistów do kwietnia 1915 roku, którą wydawał Centralny Oddział Ewidencyjno-Werbunkowy Departamentu Wojskowego NKN po nazwą „Lista Strat Legionu Polskiego”.

Warto podkreślić rzadkie wydawnictwa prasowe jak „Goniec Polowy Legionów”, „Dziennik Rozporządzeń Komendy Legionów Polskich” wychodzący raz na tydzień. W lwowskim wydaniu z 3o listopada 1915 roku jest znamienne przypomnienie:

Już po raz drugi z kolei w polu bitewnym z karzącą bronią w ręku i w otwartej walce pierś przeciw piersi, walce z dziedzicznym wrogiem Ojczyzny dostępujecie zaszczytu godnego uczczenia rocznicy rycerskiego porywu naszych dziadów, światłych mścicieli narodowej niewoli z roku 1830 (...). Hasła wyzwoleńcze listopadowej insurekcji po długich dziesiątkach lat odżyły teraz w niezawodnym ciosie Waszych bagnetów, świadcząc dowodnie, jak idące w przyszłość pokolenia na­wiązują nić czynu z dawnymi laty4.

W kolekcji dobrze zachowane są odezwy do legionistów5. W jednej z nich czytamy:

Polacy - nadszedł dzień wojny z rządem moskiewskim, który sto lat gnębił naród nasz i niszczył ziemie nasze. (...) Polacy! Czas zaciągnąć się do szeregów polskich. Zgłaszać się należy do najbliższego Komisariatu Wojsk Polskich w Miechowie, gdzie ochotnicy będą przyjmowani i uzbrojeni6.

Dobrze zachowana jest odezwa Ligii Kobiecej Pogotowia Wojskowego wydana w pierwszą rocznicę wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej: Cześć wam, młodzi bohaterowie, którzy na wolność orząc krwią polewacie ziemię rodzinną pod posiew wielkiej przyszłości7. Kolekcja ta zawiera przede wszystkim materiały związane z legionistami8.

Przeglądając kolejne dokumenty, śledzimy historię Stefana Dąb-Biernackiego, późniejszego generała9. Przechowywane materiały dotyczą okresu legionowego. S. Dąb-Biernacki urodził się 7 stycznia 1890 r. w Gnojnie koło Błonia. Był absolwentem Wyższej Szkoły Rolniczej w Dublanach. Od 1907 r. działał w ruchu niepodległościowym. W 1913 r. ukończył kurs oficerski w Drużynach Strzeleckich. W sierpniu 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich. Dowodził kompanią, a potem batalionem 1 pułku piechoty, a następnie batalionem 3 pułku piechoty. W 1917 r. po kryzysie przysięgowym został internowany w Beniaminowie. Po odzyskaniu wolności, od sierpnia do października 1918 r., był komendantem Polskiej Organizacji Wojskowej okręgu Ciechanów. W listopadzie 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego. W okresie międzywojennym pełnił różne funkcje na szczeblu dowódcy, awansując do stopnia generała dywizji. W czasie kampanii wrześniowej w 1939 r. dowodził odwodową Armią „Prusy”. Po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim przedostał się przez Węgry do Francji, gdzie pozostawał w dyspozycji Naczelnego Wodza. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii, od czerwca do listopada 1940 r., pozostawał bez przydziału w obozie Rothesay w Szkocji. W listopadzie 1940 r. został zwolniony z wojska. Zmarł 9 lutego 1959 r. w Londynie, pochowany został na cmentarzu Brompton.

W kolekcji uwagę zwracają dokumenty osobiste S. Dąb-Biernackiego - legitymacja legionowa wydana przez Komendę 1 Brygady Legionów Polskich z oryginalnym podpisem Józefa Piłsudskiego10, dyplom nadania stopnia porucznika z 9 października 1914 roku i legitymacja nadania Krzyża Virtuti Militari z 16 lutego 1921r.11

W kolekcji znajduje się również korespondencja legionowa - poczta polowa legionisty porucznika Stefana Dudzieniec-Kraka i Haliny Buraczewskiej, pracującej w służbie zaopatrywania i obsługi Legionów. Połączyła ich miłość, ale wojna przyniosła rozstanie i śmierć12.

Stefan Dudzieniec-Krak urodził się w 1885 r., zmarł w 1915 r., był synem Stefanii ze Skąpskich i Bartłomieja Kraka. Student instytutu Technologicznego w Petersburgu, bojowiec PPS, więzień X Pawilonu, zesłaniec na Sybir, student Politechniki Lwowskiej, por. 1 szwadronu kawalerii Legionów Polskich, poległ 30 czerwca 1915 r. pod Bidzinami koło Tarłowa w walce z Rosjanami13.

Halina Buraczewska, narzeczona Kraka (1894-1918) była córką Stanisławy z Pietkiewiczów i Józefa Buraczewskiego, urodzoną w Zurichu. Należała do Strzeleckich Oddziałów Żeńskich. Studiowała na wydziale filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego i w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet w Krakowie. W czasie wojny pracowała na Uniwersytecie Ludowym im. Adama Mickiewicza i w kwater­mistrzostwie Legionów. Zmarła w 1918r. W nekrologu czytamy: Zgasło młode życie, którego treścią była sztuka i miłość, było cierpienie związane nierozerwalnie z dziejami Legionów14. Po narzeczonych przetrwały listy i opowieść o Legionach i Polsce.

Kolejnym bohaterem jest legionista kpt. Tadeusz Terlecki z Komendy Grupy Legionów Polskich. W kolekcji przechowywane są pamiątki po nim i korespondencja15.

Był urodzonym we Lwowie w 1886 r. profesorem gimnazjum. Przed wojną należał do Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. W czasie wojny m.in. dowodził jedną z kompanii 2 pułku piechoty oraz baonów uzupełniających. Zły stan zdrowia spowodował, że kpt. T. Terlecki został przesunięty do służby tyłowej. Został oficerem placu we Lwowie. Była to służba zajmująca się dostarczaniem na front zapasów wyżywienia, umundurowania i uzbrojenia. W lutym 1918 roku uczestniczył w przebijaniu się oddziałów Polskiego Korpusu Posiłkowego przez front pod Rarańczą. Po tej akcji został internowany i ostatecznie wysłano go na front włoski, gdzie zmarł na malarię16.

W materiałach przechowywanych w tej kolekcji na uwagę zasługują karty pocztowe z kolorowymi rysunkami artysty i Legionisty Jana Bulasa (1878-1917) oraz korespondencja T. Terleckiego do rodziny w Zakopanem17. Kartki przedstawiają najczęściej kolorowe rysunki kwiatów: irysów i ostrokrzewów. W zbiorze znajdują się też inne ciekawe dokumenty, takie np. jak życzenia świąteczne przesłane przez Członków Komitetu Gwiazdkowego z 24 grudnia 1915 r. oraz książeczka - stan służby T. Terleckiego, wydana przez oddział lwowski Związku Strzeleckiego.

Akcja pod Rarańczą, 100 lat temu, 15 lutego 1918 roku odmieniła losy kpt. T. Terleckiego. Wieczorem tego dnia 11 Brygada Legionów w ramach protestu przeciwko polityce „sojuszniczych” Niemiec i Austro-Węgier, rozpoczęła akcję przerwania frontu, co w konsekwencji miało odprowadzić do połączenia się z polskimi oddziałami w Rosji18. 12 lutego 1918 r. do polskich żołnierzy dotarła wieść o zawartym trzy dni wcześniej traktacie brzeskim, na mocy którego Niemcy i Austro-Węgry oddawały Ukraińskiej Republice Ludowej polskie Podlasie i Chełmszczyznę. Wszystko to za cenę dostaw miliona ton ukraińskiego zboża, potrzebnego państwom centralnym do kontynuowania wojny. Niedopuszczona do pertraktacji Rada Regencyjna Królestwa Polskiego sprzeciwiła się postanowieniom układu, nazywając go „aktem przemocy”. Spontaniczna i brawurowa akcja zakończyła się sukcesem, choć okupionym ofiarami. W nocy z 15 na 16 lutego 1918 r. pod Rarańczą poległo szesnastu legionistów, było także wielu rannych. Choć front przerwał oddział liczący 1600 legionistów, to przedrzeć nie udało się taborom i artylerii. W austriackiej niewoli znalazło się kilkuset żołnierzy.

„Kolekcja Alfreda Szebla”

W zbiorach Instytutu znajduje się także od kilku lat kolekcja przekazana przez bardzo znanego kolekcjonera z Chicago Alfreda Szebla, który przez kilkadziesiąt lat zbierał pocztę polową Legionów Polskich19. Na przekazanych ponad 150 planszach znajdują się pocztówki i listy z poczty polowej Naczelnego Komitetu Narodowego, legionowych szpitali. Bardzo ciekawe są materiały z walk na Węgrzech.

Obecnie na stronie internetowej instytutu czynna jest wystawa online pt. „Polish Legions and Józef Piłsudski from Alfred Szebel Collection”, gdzie można zobaczyć wybór poczty legionowej i stemple pocztowe oraz znaczki pocztowe przedstawiające Józefa Piłsudskiego20.

Instytut Piłsudskiego w Ameryce to nie tylko kolekcje, ale również ludzie, którzy od samego początku tworzyli tę placówkę. Założycielami Instytutu byli przyjaciele Marszałka, którzy wraz z nim przebyli długą drogę legionową:

Henryk Floyar-Rajchman: Od 1913 r. należał do Związku Strzeleckiego. Po wybuchu I wojny światowej służył w 5 pułku piechoty Legionów, a po kryzysie przysięgowym (1917) w Polskiej Organizacji Wojskowej.

Wacław Jędrzejewicz: W 1913 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego. Był współorganizatorem Polskiej Organizacji Wojskowej (1914-1915), należał do jej Komendy Naczelnej. W 1915 r., w składzie batalionu warszawskiego, wyruszył do 5 pułku piechoty I Brygady Legionów. W 1917 r. został aresztowany przez Niemców i wraz z innymi członkami POW uwięziony w Modlinie.

Władysław Bortnowski, późniejszy generał, 6 sierpnia 1914 r. służył jako dowódca IV plutonu w 4 kompanii V Batalionu I Brygady Legionów Polskich w stopniu sierżanta.

Zakończenie

Losy ochotników do Legionów Polskich były trudne, nierzadko służbę okupili oni śmiercią lub stratą bliskich. Jednak ich poświęcenie przyniosło efekt w 1918 r. Polska odzyskała niepodległość po 123 latach zaborów. O życiu legionistów dowiadujemy się z listów poczty polowej. Pisali do rodziny i przyjaciół, dzielili się swoimi spostrzeżeniami i osiągnięciami, zawsze pod czujnym okiem cenzury. Legioniści nigdy nie zapomnieli opieki, jaką otaczał ich Komendant Piłsudski. Po latach, w dniu jego imienin odwiedzali go w Sulejówku. Sam Piłsudski, twórca tychże Legionów, zawsze był z nich dumny:

Jestem żołnierzem. Kocham żołnierkę i byłem tym, któremu los pozwolił w wielkiej wojnie światowej, gdy wielkie, olbrzymie państwa rzuciły na kartę miliony ludzi, miliardy pieniędzy, cały przepych nowoczesnej techniki, któremu los dał szczęście, żem nie miał w imieniu Polski zginąć w tym tłumie, żem wzniósł ubogi, maleńki domek żołnierza polskiego i nad nim postawił i wywiesił sztandar polski21.

Dzisiaj zbiory dotyczące Legionów Polskich są dostępne nie tylko w archiwach polskich, ale dzięki skomplikowanej historii, także na ziemi amerykańskiej w archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce, gdzie czekają na badaczy w Nowym Jorku.

Przypisy

  1. Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce i jego zbiory, opr. J. Cisek, Warszawa 1997.
  2. http://www.galeria-attis.pl/artysta/zdzislaw-czermanski/, dostęp 4 sierpnia, 2018.
  3. Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (dalej: IJPA), Kolekcja nr 28, Legiony Polskie, Polska Organizacja Wojskowa, Naczelny Komitet Narodowy, t. 1-14.
  4. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 4, „Goniec Polowy Legionów”, 30 listopada, 1915 r., Lwów.
  5. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 7.
  6. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie., t. 7, Odezwa Komisariatu Wojskowego Komendy Wojsk Polskich w Miechowie.
  7. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 7, Odezwa Ligii Kobiecej Pogotowia Wojskowego, Piotr­ków, 6 sierpnia 1915 r.
  8. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 10.
  9. Stefan Dąb-Biernacki, https://dzieje.pl/postacie/stefan-dab-biernacki, dostęp 10 sierpnia 2018 r.
  10. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 10, Legitymacja legionowa S. Dąb-Biernackiego.
  11. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 10 dokumenty S. Dąb-Biernackiego.
  12. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 11, kilkadziesiąt listów poczty polowej Legionów.
  13. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t. 11, Karta wojskowa wydana przez Komendę I Brygady Legionów Polskich, nr. 16281.
  14. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t.11, dokumenty osobiste Haliny Buraczewskiej.
  15. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t.12.
  16. http://legionypilsudskiego.pl/?p=315, dostęp, 19 lipca 2018 r.
  17. IJPA, Kolekcja Legiony Polskie, t.12 - w zbiorze znajduje się kilkanaście kolorowych kartek.
  18. https://www.kuriergalicyjski.com/historia/upamietnienia/6596-na-szlaku-ii-brygady-le-gionow-polskich-do-niepodleglej-czesc-ii, dostęp 2 sierpnia 2018 r.
  19. IJPA, Kolekcja Alfreda Szebla, nr. 177.
  20. http://wystawy.pilsudski.org/exhibits
  21. Józef Piłsudski, przemówienie w Lublinie, 11 stycznia 1920 zob. J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, T. V, Warszawa 1937 s.134-139.

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Iwona Drąg-Korga

Dr Iwona Drąg Korga, Prezes i Dyrektor Wykonawczy Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce, historyk, badacz Polonii. W Nowym Jorku mieszka od 1991 roku. Z Instytutem Piłsudskiego związana od 1995 r...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

Muzeum Polskie w Rapperwsilu
Schloss Rapperswil
Postfach 1251
CH-8640 Rapperswil
Schweiz

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+41 (0)55 210 18 62

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika