Skip to main content

Losy dzieł artystów polskich we Francji i archiwaliów ich dotyczących

Referat wygłoszony na XXI sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rzym 1999 r

Losy dzieł artystów polskich we Francji i archiwaliów ich dotyczących

Referat wygłoszony na XXI sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rzym 1999 r

Niniejszy tekst nie ma ambicji podania pełnych i wyczerpujących informacji na temat miejsca przechowania we Francji dzieł i archiwaliów dotyczących polskich artystów, zawiera natomiast pewne wskazówki dotyczące możliwych kierunków badań i poszukiwań. Nie będzie to więc spis adresów instytucji, w których znaleźć można zebrane i opracowane zespoły dokumentów, czekające na badacza, a raczej nakreślenie procesu mozolnego gromadzenia okruchów rozproszonych zarówno geograficznie, jak i administracyjnie.

Począwszy od XVIII w. Francja stała się tradycyjnym portem polskich uchodźców politycznych. Wśród nich znajdowali się także artyści. Inną przyczyną przyciągającą nad Sekwanę polskich twórców było ożywione środowisko artystyczne Paryża, kształtujące się tam pod koniec XIX i w pierwszej połowie XX w. Było ono atrakcyjne ze względu na rozwój nowych trendów w sztuce, a także powstanie prywatnych galerii, które doprowadziły do stworzenia nowoczesnego rynku sztuki. Brak rozwiniętego rodzimego szkolnictwa artystycznego i rynku sztuki w Polsce oraz dostępność w kraju francuskiej prasy artystycznej, a także polskojęzyczne korespondencje z Paryża, donoszące o nowościach, spowodowały, że na przełomie wieków do stolicy Francji przybyło kilkuset polskich artystów. Ich losami i spuściznami zajęła się w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Władysława Jaworska. Jej też zasługą jest sprowadzenie do kraju spuścizn Władysława Ślewińskiego i Tadeusza Makowskiego.

We Francji istnieje wiele instytucji, w których znaleźć można dane na temat polskich artystów. Są to instytucje polskie lub polonijne, instytucje francuskie, państwowe lub użyteczności publicznej oraz zbiory prywatne francuskie i polskie. Często trzeba więc poświęcić wiele energii, aby trafić na właściwe informacje.

Największe zasoby dzieł i dokumentów po polskich artystach działających w tym kraju są w posiadaniu Biblioteki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu (dalej: THL), zwłaszcza z zakresu dzieł sztuki. Zgromadzone tutaj zbiory liczą ok. 800 obrazów, 200 rzeźb, 5000 rysunków i in. dzieł wykonanych na papierze, nie licząc grafik[1]. Są to prace datujące się w przeważającej mierze na wiek XIX i XX, wykonane przede wszystkim przez artystów, którzy przynajmniej część swego życia spędzili we Francji. Twórcy z ubiegłego stulecia reprezentowani są w kolekcjach THL na ogół pojedynczymi obrazami. Znaleźć więc tu można portrety pędzla Walentego Wańkowicza, związane głównie z kręgiem mickiewiczowskim, Henryka Rodakowskiego, płótna Stanisława Chlebowskiego, rzadkie prace Emila Boratyńskiego, Napoleona Iłłakowicza, Wojciech Gersona, Anny Bilińskiej czy Andrzeja Mniszcha. Malarstwo naszego wieku reprezentowane jest z kolei pokaźnym zespołem Bolesława Biegasa (ok. 40 prac), Olgi Boznańskiej (ponad 20) oraz pojedynczymi pracami Leona Wyczółkowskiego, Jana i Tadeusza Styków, Jacka Malczewskiego, Włodzimierza Terlikowskiego, Tadeusza Makowskiego, Józefa Pankiewicza i wielu in. Młodsze generacje emigrantów artystyczno-politycznych znalazły przedstawicieli w osobach Georgesa Van Haardta, Jana Ekierta czy Eleonory Reinhold. Wśród dzieł rzeźbiarskich przechowywane są przede wszystkim prace Władysława Oleszczyńskiego, Bolesława Biegasa, a także pojedyncze przykłady twórczości Teofila Lenartowicza, Marcelego Guyskiego, Bolesława Bałzukiewicza, Edwarda Wittiga, Franciszka Blacka, Antoniego Kurzawy i in. W zbiorach rysunków i akwarel wyróżniają się prace Teofila Kwiatkowskiego, gen. Karola Kniaziewicza, Stanisława Chlebowskiego, Pawła Merwarta, Jana Piotra Norblina, Cypriana Norwida, Michała Elwiro Andriollego, Antoniego Gawińskiego, Antoniego Kamieńskiego, Ludwika Lillego czy wreszcie Franciszka Prochaski, a także prace graficzne, m.in. Jana Ziarnki, Heronima Falcka, Jana Piotra Norblina, Antoniego Oleszczyńskiego, Adama Pilińskiego, a wśród autorów dwudziestowiecznych Konstantego Brandla, Karola Mondrala i in.

W zestawieniu z tak bogatą kolekcją dzieł, zbiory dokumentów dotyczących życia i twórczości artystów są bez porównania skromniejsze. Przechowywane są po części opracowane i opublikowane zespoły archiwalne Bolesława Biegasa, Konstantego Brandla, Georgesa Van Haardta (Jerzego Brodnickiego), Jana Ekierta, fragmenty spuścizn Olgi Boznańskiej, Józefa Pankiewicza i Ludwika Lillego. Jeśli chodzi o innych artystów, znaleźć można pojedyncze dokumenty zarówno rękopiśmienne, najczęściej rozproszone po innych, większych zespołach, jak i druki ulotne, katalogi i zaproszenia na wystawy. Do dyspozycji badaczy jest zespół teczek (dossiers) na temat ok. 360 twórców. W zbiorach rękopiśmiennych Muzeum Adama Mickiewicza, Biblioteki Polskiej i THL dostępne są też dokumenty dotyczące m.in. Anny Bilińskiej, Emila Boratyńskiego, Ludwika Bulewskiego, Wojciecha Gersona, Cypriana Godebskiego, Leona Kaplińskiego, Teofila Kwiatkowskiego, Zofii Lenartowiczowej, Teofila Lenartowicza, Tadeusza Makowskiego, Karola Malankiewicza, Cypriana Norwida, Antoniego i Władysława Oleszczyńskich, Adama Pilińskiego, Henryka Siemiradzkiego czy Walentego Wańkowicza[2]. Niewątpliwie, wielką pomocą dla badaczy będzie przygotowywany obecnie i niecierpliwie oczekiwany „Przewodnik po zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Polskiej w Paryżu”.

Wśród instytucji francuskich, w których znaleźć można polskie dzieła i archiwalia, wyróżnić należy państwowe zbiory sztuki, w tym muzea narodowe, miejskie i prywatne, archiwa państwowe centralne i terytorialne, biblioteki oraz organy administracji centralnej i terytorialnej. W najważniejszych muzeach paryskich sztuki dawnej jest stosunkowo niewiele dzieł polskich artystów[3]. W Muzeum Luwru przechowywane są m.in. dzieła Henryka Rodakowskiego, Teofila Kwiatkowskiego, Lucjana Przepiórskiego i Stanisława Chlebowskiego. Muzeum Orsay posiada prace Olgi Boznańskiej, Władysława Ślewińskiego, Bolesława Biegasa, Tadeusza Makowskiego czy Wandy Chełmońskiej. Większą liczbę poloników zawierają zbiory Muzeum Narodowego Sztuki Nowoczesnej w Centrum Pompidou, gdzie reprezentowanych jest ponad 60 artystów, w tym: Magdalena Abakanowicz, Jankiel Adler, Henryk Berlewi, Roman Cieślewicz, Alicja Halicka, Henryk Hayden, Józef Hecht, Henryk Glicenstein, Władysław Jahl, Władysław Kijno, Mojżesz Kisling, Piotr Kowalski, Roman Kramsztyk, Henryk Kuna, Jan Lambert-Rucki, Zygmunt Landau, Jan Lebenstein, Irena Lorentowicz, Zygmunt Menkes, Moryc Lipsi (Lipszyc), Tamara Lempicka, Tadeusz Makowski, Ludwik Marcoussis (Markus), Szymon Mondzain (Mondszajn), Mela Muter, Stanisław Ostrowski, Irene Reno (Hassenberg), Henryk Stażewski, Artur Szyk, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Edward Wittig czy Czesław Zawadziński. W Miejskim Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Paryżu znalazły się m.in. prace: Konstantego Brandla, Henryka Glicensteina, Henryka Haydena, Józefa Hechta, Mojżesza Kislinga, Moryca Lipsi, Tadeusza Makowskiego, Ludwika Marcoussisa, Adolfa Milicha, Meli Muter. Pozostaje tylko żałować, że na ogół niewiele z nich oglądać można w salach ekspozycyjnych.

W muzeach prowincjonalnych są także pojedyncze polskie dzieła, aczkolwiek dokładne badania na ten temat nie zostały jeszcze przeprowadzone. Dla przykładu, obrazy Ślewińskiego są w Rennes, Saint-Germain-en-Laye, Quimper czy Burgoin-Jallieu. Prace Józefa Pankiewicza znajdują się w muzeach w Marsylii, Saint-Tropez i Grenoble, gdzie przechowywane są również prace Michela Kali (Michała Kalitowicza), Mojżesza Kislinga, Moryca Lipsi, Tadeusza Makowskiego, Ludwika Marcoussisa, Adolfa Milicha czy Edwarda Wittiga. Obrazy Jana Mirosława Peske są w Rannes, Ameins, Marsylii, Fontenay-le-Comte, Rouen czy wreszcie w Vannes. W Lyonie znaleźć można prace Meli Muter, Adolfa Milicha czy Henryka Haydena, którego doszukać się można także w kolekcjach muzealnych w Rennes, Troyes czy Marsylii, Marii Sperling zaś w Nicei. Muzeum w Nantes przechowuje większą ilość dzieł Tamary Łempickiej, ale także Henryka Haydena, Henryka Hechta, Ludwika Marcoussisa, Szymona Mondzaina, Meli Muter. Prace Polaków spotkać można także w muzeach w Saint-Etienne, Villeneuve-d’Ascq, Albi, Mulhouse, Arles, Tuluzie, Tournus, Strasbourgu, Limoges, Castres, Belfort czy Boulogne-Billancourt.

Pojedyncze dokumenty archiwalne dotyczące polskich artystów znaleźć można w bibliotekach muzealnych oraz w bibliotekach specjalizujących się w historii sztuki, np. informacje na temat Pawła Merwarta i Jana Mirosława Peske w Bibliothèque d’Art. et Archéologie, w Musée de la Marine, Musée d’Orsay w Paryżu oraz w Bibliotece Miejskiej w Fontainebleau, na temat Andrzeja Mniszcha zaś w Musée d’Orsay. Na ogół są one jednak rozproszone po zespołach dokumentów różnych przedstawicieli francuskiego świata artystycznego, z którymi polscy twórcy pozostawali w kontakcie. Akta stanu cywilnego zaś przechowywane są bądź w merostwach odpowiednich miast i gmin, bądź — w przypadku dokumentów wcześniejszych — w archiwach departamentalnych. Z kolei w Archives Nationales znaleźć można akta dotyczące zakupów dzieł Polaków dokonywanych przez państwo francuskie, czasem również dokumenty na temat ich studiów artystycznych (np. w zespole dotyczącym Ecole des Beaux-Arts). Dane na temat artystów zaangażowanych w działalność polityczną, patriotyczną lub partyjną, a także na temat niektórych imprez i manifestacji artystycznych, organizowanych przez polskich emigrantów, zgromadzone są w archiwach polonijnych.

Osobną kwestią są dzieła i archiwalia przechowywane w kolekcjach prywatnych. Największą chyba i historycznie najważniejszą kolekcją polskich dzieł, znajdującą się w rękach prywatnych, jest zbiór przechowywany na zamku w Montrésor, systematycznie powiększany przez kolejne pokolenia Branickich, Potockich i Reyów. Zespół ten został opisany przez Andrzeja Ryszkiewicza[4], drugiego, obok Władysławy Jaworskiej, prekursora w dziedzinie tropienia śladów polskich artystów we Francji. Byłoby zbędne przytaczanie tutaj opracowanego przez niego katalogu, wspomnieć natomiast można, że w zamku Montrésor znajdują się przykłady twórczości m.in. Stanisława Chlebowskiego, Artura Grottgera, Leona Kaplińskiego, Juliusza i Wojciecha Kossaków, Teofila Kwiatkowskiego, Jacka Malczewskiego, Henryka Rodakowskiego, a także Marcelego Guyskiego, Teofila Lenartowicza, Czesława Makowskiego, Władysława Oleszczyńskiego czy Edwarda Wittiga. Podobnie jak w przypadku Biblioteki Polskiej zbiory dzieł na zamku Montrésor wydają się być istotniejsze niż gromadzone tam archiwalia dotyczące problemów artystycznych. Tak przynajmniej można sądzić na podstawie dostępnych danych.

Poza montresorską inne kolekcje sztuki polskiej we Francji pozostają na ogół u rodzin artystów osiadłych na stałe. Są to z reguły kolekcje monograficzne. Rodziny pozostają też najczęściej w posiadaniu dokumentów archiwalnych na temat życia i twórczości danego artysty. One decydują każdorazowo o ich udostępnianiu w ramach wystaw i publikacji. Dużą aktywnością na tym polu odznacza się zwłaszcza syn malarza Mojżesza Kislinga. Wykonał on ogromną pracę w celu uporządkowania spuścizny po ojcu, wydaje kolejne tomy katalogu dzieł wszystkich. Bogate zbiory rzeźb, rysunków oraz archiwaliów na temat Augusta Zamoyskiego znajdują się pod opieką wdowy po artyście, Hélène Zamoyskiej, która udostępniła je, m.in. na wystawę monograficzną, jaka odbyła się w Warszawie[5]. Obecność polskich dzieł sztuki i związanych z nimi archiwaliów jest raczej wyjątkowa we francuskich rękach prywatnych. Do tych wyjątków należą jednak obrazy Ślewińskiego, Makowskiego, Pankiewicza, Alfreda Świeykowskiego czy Boznańskiej[6]. Rzadko jednak towarzyszą im archiwalia, choć i tu można wymienić dokumenty dotyczące Antoniego Oleszczyńskiego.

Ryzykując pewne uogólnienia stwierdzić można, że o ile znana jest relatywnie spora liczba zachowanych we Francji dzieł, o tyle zasoby archiwaliów wydają się bardzo ograniczone, tak jak i skąpe są wiadomości na ich temat. Wynika to prawdopodobnie z samego charakteru dokumentu: o ile dzieło sztuki ma pewną wartość wymierną, handlową, choć trudno ją nazwać obiektywną, o tyle dokumenty archiwalne, zwłaszcza dotyczące pojedynczych osób, zaczęły tej wartości nabierać stosunkowo niedawno[7]. Stąd wielką wartość zachowuje, ciągle nie publikowany, „Słownik artystów polskich emigracji 1830 roku: malarzy, grafików, litografów i rysowników”[8], przygotowany przez Denise Wrotnowską. Sporządzony jako praca dyplomowa z dziedziny historii sztuki w Ecole du Louvre, w 1948 r. objął w sumie 116 biogramów, z których tylko 52 wymienionych było w innych słownikach polskich artystów, twórców, jedynie zaś 2 znanych francuskiej literaturze przedmiotu. Autorka oparła się przede wszystkim na najrozmaitszych dokumentach archiwalnych dotyczących Wielkiej Emigracji, zgromadzonych w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Dogłębne poszukiwania przeprowadziła również w archiwach administracyjnych Francji, poczynając od archiwów departamentalnych, w których udało jej się odnaleźć rozmaite akta stanu cywilnego, po Archives Nationales Francji, gdzie natrafiła na ślady działalności artystycznej interesujących ją twórców. Archiwa paryskiej Ecole des Beaux-Arts pozwoliły jej na prześledzenie dróg ich artystycznego wykształcenia.

Aczkolwiek „Słownik” Wrotnowskiej opracowany był wiele lat temu i wymaga niewątpliwie poprawek i uzupełnień, o jego przydatności świadczy choćby fakt, że jest stale wykorzystywany jako podstawowe źródło informacji do badań nad biografiami polskich artystów Wielkiej Emigracji.

Przypisy

[1] E. Bobrowska-Jakubowska, Funkcje i rola kolekcji muzealnych i artystycznych Biblioteki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, „Acta Universitatis Nicolai Copernci”, Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo XXIX, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 326, Materiały konferencji naukowej „Stan i potrzeby muzealnictwa polskiego, Toruń 1998.

[2] Przytoczone tu informacje mają charakter wyłącznie orientacyjny; podane są za A. Lewak, Katalog rękopisów Adama Mickiewicza w Paryżu, Kraków 1931, Polska Akademia Umiejętności, oraz wynikają z analizy danych bibliograficznych biogramów opublikowanych w kolejnych tomach Słownika artystów polskich i w Polsce działających.

[3] Informacje na temat obecności polskich dzieł sztuki w państwowych kolekcjach francuskich oparte są na własnych kwerendach autorki.

[4] A. Ryszkiewicz, Kolekcjonerzy i miłośnicy, Warszawa 1981, PWN.

[5] Por. August Zamoyski (1893-1970). Wystawa monograficzna w stulecie urodzin artysty, katalog oprac. Zofia Kossakowska-Szanajca, Warszawa 1993, Muzeum Narodowe w Warszawie.

[6] Por. Władysław Ślewiński (1854-1918). Wystawa monograficzna, katalog oprac. W. Jaworska, Warszawa 1983, Muzeum Narodowe w Warszawie; W. Jaworska, Władysław Ślewiński, Warszawa 1991, KAW.

[7] Należy podkreślić, że we Francji archiwalia są przedmiotem obrotu handlowego na rynku antykwarycznym, w stopniu o wiele większym niż byliśmy do tego przyzwyczajeni w Polsce.

[8] D. Wrotnowska, Dictionnaire des artistes polonais .— peintres, graveurs, lithographes et dessinateurs — de 1 emigration de 1830, Paryż 1948, mps w Bibliotece Polskiej w Paryżu; E. Bobrowska-Jakubowska, Denise Wrotnowska i jej prace nad „Słownikiem artystów polskich emigracji 1830 roku: malarzy, grafików, litografów i rysowników [w:] Między Polską a światem, red. M. Morka, P. Paszkiewicz, Warszawa 1993, Instytut Sztuki PAN, Wydawnictwo Krąg.

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Ewa Bobrowska-Jakubowska

Ewa Bobrowska-Jakubowska,historyk sztuki i autor wielu książek z tej dziedziny; m.in. o polskiej malarce tworzacej w Paryżu - Oldze Boznańskiej. Związana z Biblioteką Polską w Paryżu. Gość - prele...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

Muzeum Polskie w Rapperwsilu
Schloss Rapperswil
Postfach 1251
CH-8640 Rapperswil
Schweiz

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+41 (0)55 210 18 62

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika