Dzisiaj nie można mówić o archiwach polskich w Szwajcarii: z pewnością w tym momencie odezwą się zapewne głosy oburzenia, ale taka jest prawda! Oczywiście mam na myśli archiwa z prawdziwego zdarzenia, posiadające swój lokal, personel, godziny urzędowania, a przede wszystkim inwentarze, chociażby najogólniejsze, posiadanych archiwaliów. Tylko bowiem takie archiwa są przydatne szerokiej rzeszy studentów i naukowców. Można natomiast mówić o organizacjach posiadających mniej lub więcej dokumentacji, zarówno własnej (dotyczącej tych organizacji), jak też obcej, względnie o instytucjach zajmujących się gromadzeniem i zabezpieczaniem zbiorów otrzymanych lub odnalezionych na terenie Szwajcarii. Poznałem tylko trzy tego typu instytucje i o nich chciałbym powiedzieć kilka słów.

Archiwum Muzeum Polskiego w Rapperswilu jest na etapie tworzenia swojego zbioru na bazie dokumentów rozproszonych po różnych magazynach, składach lub zabezpieczonych w sejfach bankowych. Jest to kolekcja przebogata, tak pod względem wielkości, jak wartości naukowej i materialnej. Jednak ilość dostępnych archiwaliów jest stosunkowo mała i dopiero w trakcie opracowywania. Rzeczą pierwszoplanową jest więc zgrupowanie całego posiadanego materiału w lokalu przeznaczonym na archiwum, celem zorientowania się w jego zawartości, co pozwoli na stworzenie schematu podziału na zespoły i podzespoły. Wtedy nawet najbardziej prowizoryczne opisy pozwolą na pierwsze konsultacje. Sprawa jest bardzo ważna i pilna, bowiem archiwalia własne dotyczące historii Muzeum, jak też nabyte są absolutnie niezbędne do pracy naukowej nad historią emigracji polskiej w Szwajcarii.

Archiwum Polskiej Misji Katolickiej powstawało przez ponad 40 lat na bazie materiału archiwalnego różnej proweniencji. Archiwalia były przechowywane w miejscach do tego nieprzygotowanych, zawilgoconych, pozbawione zainteresowania ze strony osób odpowiedzialnych. Całość zalegała w zamkniętych kartonach i workach. Przed kilkoma laty podjęto pewne próby zaprowadzenia porządku. Akta prowizorycznie umieszczono w teczkach, na razie bez specjalnej klasyfikacji, głównie w celu zabezpieczenia ich od wilgoci i odseparowania od książek i czasopism. Dopiero dwa lata temu, dzięki pomocy pracowników Instytutu Polonijnego z Lublina, rozpoczęło się powolne opracowywanie zbiorów, jak również opis i próby ogólnego ich usystematyzowania. Najcenniejsze archiwalia są spuścizną po Alfonsie i Ludwiku Bronarskich. Dwaj bracia przybyli do Fryburga tuż przed I wojną światową. Alfons Bronarski był z wykształcenia polonistą, profesorem slawistyki, w okresie międzywojennym pełnił obowiązki attaché prasowego legacji polskiej w Bernie. Ludwik był muzykologiem, znawcą Chopina, profesorem Konserwatorium we Fryburgu i Neuchatel. Obaj blisko związali się z życiem politycznym społeczności polskiej Fryburga przez ponad 50 lat. Zbiór ich umieszczony jest w 117 teczkach i zawiera ogromną ilość korespondencji, dokumentów osobistych, manuskryptów itd. Jest to materiał kompletny, wymaga jednak jeszcze szczegółowego opracowania. Misja posiada też niekompletne materiały przekazywane jej przez niektóre organizacje polonijne. Przykładowo: zbiór Stowarzyszenia Polskich Kombatantów obejmuje 29 teczek. Składa się na niego korespondencja, statuty, protokoły zebrań, sprawozdania. Inne zbiory to: materiały Związku Organizacji Polskich, Federacji Europejskiej, Polskiego Katolickiego Stowarzyszenia Uniwersyteckiego Veritas. Wszystkie te zespoły wykazują duże braki, często obejmują tylko niektóre lata lub wybrane dziedziny. Osobny zbiór tworzą archiwalia dotyczące działalności Misji. Niestety, tutaj również dają się zauważyć duże braki, obejmujące okres pierwszych kilkunastu lat istnienia tej placówki. Opracowywanie materiału postępuje powoli i dopiero za kilka lat będzie możliwe swobodne korzystanie z kolekcji. Zainteresowanych bardziej szczegółowym wykazem archiwaliów Polskiej Misji Katolickiej odsyłam do nr 327 biuletynu „Wiadomości”. Kwestią chyba nie do rozwiązania pozostanie sprawa lokalu i personelu.

Trzecią jednostką, której zbiory znam najlepiej, jest Fundacja „Archivum Helveto-Polonicum”. Powstała ona przed niespełna dwoma laty. Za cel stawia sobie gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie wszelkiej dokumentacji związanej z obecnością Polaków i sprawy polskiej w Szwajcarii. Fundacja jest zarejestrowana przez władze kantonu fryburskiego i podlega ich kontroli i jurysdykcji. Posiada również państwowe gwarancje zabezpieczenia zbiorów, a przed dwoma miesiącami otrzymała statut jednostki użyteczności publicznej. Zbiory Fundacji oparte są na prywatnej kolekcji, tworzonej na terenie Szwajcarii przez ostatnie kilkanaście lat. To archiwum—biblioteka posiada trzy typy zbiorów. Pierwszy, odbiegający zupełnie od statutowej działalności, to kolekcja wydawnictw i druków niezależnych, wydawanych w Polsce od 1976 do 1989 r. Składają się na nią książki, czasopisma, kasety magnetofonowe i wideo, plakaty, ulotki, karty pocztowe, znaczki pocztowe, zdjęcia itd. Jest to dość kompletny zbiór, największy w Szwajcarii i jeden z większych w Europie. Wszystkie książki i czasopisma są zdigitalizowane, a ich wersje komputerowe są w posiadaniu Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiellońskiej i Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu. Cały zbiór jest uporządkowany, a uzyskanie konsultacji bardzo proste, tym bardziej że większość dokumentów jest gromadzona w dwóch egzemplarzach. Ta zasada stosowana jest również wobec innych zbiorów, oczywiście tylko w przypadku jednostek wielonakładowych, co pozwoli zainteresowanym na konsultację poza obrębem lokalu.

Drugi zbiór, będący w zasadzie biblioteką, to kolekcja książek, czasopism i druków ulotnych wydawanych przez Polaków, czy też na ich temat, poza Polską (tzw. poloników zagranicznych). Można tam znaleźć zarówno wydawnictwa 2 Korpusu Armii Polskiej na Wschodzie, internowanych Polaków w Budapeszcie czy Bukareszcie, druki oficyn wydawniczych we Francji, Anglii czy Stanach Zjednoczonych, jak też edycje francuskie z XVIII i XIX w., niemieckie i in. dotyczące Polski. Ten zbiór jest uzupełniony pewną ilością wydawnictw polskich z dziedziny literatury, historii czy filozofii, przez co wspomaga bibliotekę Seminarium Slawistycznego przy Uniwersytecie Fryburskim.

Przed omówieniem trzeciego zbioru chciałbym wyjaśnić pewną kwestię natury metodycznej, która z pewnością wzbudzi wiele kontrowersji. W przeciwieństwie do instytucji krajowych i wbrew regułom archiwistyki jestem zmuszony trochę odmiennie definiować znaczenia pojęcia archiwaliów czy też dokumentów. Otóż zaliczam do archiwaliów niektóre druki zwarte, druki ciągłe, druki ulotne czy też przedmioty, których wartość sprowadza się tylko do pewnego rodzaju świadectwa, np. praca na stopień napisana przez Polaka we Fryburgu na temat medycyny czy chemii w 1902 r. nie posiada żadnej wartości merytorycznej, ale historykowi dostarcza wiadomości na temat życiorysu autora, nazwiska promotora (często Polaka) itp. To samo dotyczy przedmiotów wykonanych np. przez internowanych żołnierzy, z uwiecznionym nazwiskiem, stopniem, datą czy też kontaktem osobistym z adresatem.

Archiwalia Fundacji są najcenniejszym jej składnikiem. Cały zbiór dzieli się na zespoły. Zespół pierwszy zawiera korespondencję Henryka Opieńskiego, muzykologa i przyjaciela Ignacego Paderewskiego za lata 1893 do 1915. Ok. 500 listów pisanych do narzeczonej tworzy specyficzny dziennik, w którym Opieński opisuje swoje liczne kontakty z Polakami na emigracji (Mehoffer, Wyspiański). Listy pisane są z Berlina, Paryża i Morges.

Zespół drugi to archiwum dra Janusza Rakowskiego. Wiekowy (ponad 95 lat) emerytowany ekonomista, z zamiłowania historyk i publicysta, dociekliwy uczestnik życia politycznego polskich organizacji niepodległościowych, zebrał bardzo bogaty materiał archiwalny, który następnie przekazał Fundacji. Spuścizna składa się z korespondencji z lat 1940-1995, dokumentacji wielu polskich organizacji niepodległościowych, osobistych własnoręcznych manuskryptów, zdjęć i in.

Zespół trzeci stanowi archiwum Jana Modzelewskiego, związanego ze Szwajcarią, a szczególnie z Fryburgiem ponad 50 lat. Przybył do Fryburga w 1895 r. Doktor chemii, przyjaciel i współpracownik Mościckiego, podczas I wojny światowej współredagował Encyklopedię polską i uczestniczył w życiu politycznym Polonii szwajcarskiej obok Henryka Sienkiewicza, Ignacego Paderewskiego, Jana Kucharzewskiego, Erazma Piltza i wielu in. W okresie międzywojennym był ministrem pełnomocnym przy Poselstwie Polskim w Bernie. W latach 1946-1947 inicjował encyklopedię polską obejmującą lata 1919-1939. Działał w politycznych i społecznych organizacjach polsko-szwajcarskich na terenie Fryburga. Jego archiwum tworzy liczna korespondencja, dokumenty osobiste, świadectwa działalności naukowej i politycznej, dokumentacja wielu organizacji polskich, i tych szwajcarskich, których celem było wspomaganie Polaków w walce o niepodległość czy też pomoc charytatywna i kulturalna.

Zespół kolejny, czwarty, jest archiwum rodzinnym Marii i Zygmunta Estreicherów. Maria była działaczką społeczną i polityczną polskich organizacji w Genewie i poza nią, Zygmunt synem profesora chemii Uniwersytetu Fryburskiego i Jagiellońskiego, internowanym w Szwajcarii w 1940 r., muzykologiem, profesorem uniwersytetu w Neuchatel i w Genewie. Archiwum zawiera dużą ilość korespondencji, dokumentów osobistych i zdjęć. Część korespondencji —z uwagi na osobisty charakter — pozostaje, na życzenie rodziny, niedostępna dla użytkowników.

Piąty zespół tworzą dokumenty polskich organizacji, jak fryburskie stowarzyszenia studenckie Polonia i Jagiellonia, charytatywne: Pro Polonia, Pomoc Ofiarom Wojny w Polsce, katolickie: Veritas. Można w nim znaleźć wiele druków programowych, statutów, sprawozdań, plakatów, korespondencję itd. Zespół ten zostanie w przyszłości podzielony na wiele podzespołów, precyzujących charakter i proweniencję dokumentów.

Szósty z kolei zespół to archiwum polskich żołnierzy internowanych na terenie Szwajcarii podczas II wojny światowej. Zespół jest bardzo niejednorodny, obok korespondencji i dokumentów osobistych, takich jak indeksy, przepustki, świadectwa, w jego skład wchodzą również druki zwarte: kalendarze, śpiewniki, programy koncertów, skrypty uniwersyteckie, podręczniki do szkół podstawowych i średnich, jednodniówki obozowe, wzory kazań, instrukcje dla kursów wojskowych i zawodowych itp. Na różnorodność materiału składają się dodatkowo zdjęcia, medale i odznaczenia, grafika, karty i znaczki pocztowe, fragmenty mundurów oraz przedmioty wykonane przez internowanych.

Następny zespół stanowi kolekcja druków zwartych, ciągłych i ulotnych wydanych na terenie Szwajcarii i spełniających minimum jeden z warunków, tzn. język polski, autor Polak lub temat polski. Ta kolekcja poloników szwajcarskich, nieograniczona chronologicznie, jest stale powiększana i uzupełniana nowymi drukami obrazującymi życie emigracji polskiej w Szwajcarii i jej relacje ze Szwajcarami. Zespół jest dobrze uporządkowany i skomputeryzowany. Uzupełnia go jeszcze zbiór wycinków prasowych, jak również zdjęć, nagrań fonograficznych i kaset wideo.

Zespół ósmy to sfotokopiowane archiwum ojca prof. Józefa Bocheńskiego. Mimo że zespół ten stanowią fotokopie (280 zszywek), Fundacja jest prawdopodobnie jedyną instytucją publiczną posiadającą niemal całość osobistego archiwum o. Bocheńskiego i udostępnia archiwalia dla celów naukowych.

Podobny charakter ma zespół następny, którego trzon stanowi 20 klaserów fotokopii zrobionych w licznych archiwach szwajcarskich. Celem tego przedsięwzięcia było zaoszczędzenie polskim badaczom bardzo uciążliwych poszukiwań w archiwach gminnych i kantonalnych. Pozostałe archiwalia, dość liczne, nie zostały jeszcze zdefiniowane i dopiero w przyszłości zostaną opracowane, wyodrębnione lub też przydzielone do już istniejących zespołów.

Zbiorowi trzeciemu towarzyszy biblioteka zawierająca prace dotyczące emigracji polskiej wydane poza Szwajcarią.

Ogółem Fundacja „Archivum Helveto-Polonicum” posiada ok. 50 tys. druków zwartych i ciągłych, dziesiątki tysięcy listów, ulotek, plakatów, kart pocztowych, ok. 4 tys. zdjęć, tysiąc kaset i setki przedmiotów. Prowadzi się również prace nad komputerowymi bazami danych, zawierającymi wiadomości o Polakach w Szwajcarii, np. baza z nazwiskami żołnierzy polskich internowanych w Szwajcarii zawiera ok. 16 tys. zapisów. Oczywiście Fundacja napotyka również na wiele trudności. Wynikają one z kłopotliwości dotarcia na czas do licznych jeszcze posiadaczy archiwaliów, łączy się z brakiem współpracowników gotowych poświęcić swój wolny czas na pracę społeczną, jak też niekiedy z brakiem zrozumienia dla tego, co usiłuje robić. Jednak podstawowym problemem jest brak odpowiedniego lokalu, który pozwoliłby na zaprowadzenie porządku, i brak dostatecznych środków finansowych, pozwalających na kontynuowanie opracowywania kolekcji.

W innych archiwach szwajcarskich ilość dokumentów dotyczących Polski i Polaków jest ogromna, i to nie tylko w Archiwum Federalnym, archiwach kantonalnych i uniwersyteckich. Według moich wiadomości archiwalia dotyczące Polaków znajdują się w przeszło 500 archiwach komunalnych. Stworzenie listy rodzaju dokumentów i miejsc ich przechowywania oddałoby ogromną przysługę przyszłym polskim badaczom.

Mówiąc o archiwach polskich, tak w kraju, jak również poza jego granicami, najczęściej myślimy o instytucjach mających mniej lub bardziej wykwalifikowanych etatowych pracowników, dysponujących pomieszczeniami i wyposażeniem technicznym pozwalającymi na sprawne opracowywanie i udostępnienie zgromadzonych materiałów. Ta stabilność pozwala również na odpowiednie planowanie pracy i ustalanie właściwej kolejności. Sytuacja archiwów w Szwajcarii jest diametralnie inna. Większość wspomnianych placówek działa korzystając z całkowitej bezinteresowności angażujących się współpracowników. Ich zapał i poświęcenie są bezcenne, jednak obowiązki zawodowe i rodzinne nie pozwalają im na przeznaczenie całego wolnego czasu na pracę społeczną. Co gorsza, ograniczona pozostaje liczba współpracowników. Dodam jeszcze, że część archiwów istnieje przy instytucjach, które ze zrozumiałych względów mają inne zadania do spełnienia lub też inne priorytety. Mimo to jestem optymistą i wierzę, że za kilka lat wiele trudności uda się pokonać. Boję się tylko upływającego czasu, który powoduje, że wiele materiału archiwalnego każdego dnia, tygodnia, miesiąca, roku trafia na śmietnik i zostaje bezpowrotnie stracona.