Herbert Hoover powołał w 1919 r. instytucję, której głównym celem jest badanie problemów wojny i pokoju oraz rozwoju ekonomicznego, społecznego i kulturalnego państw i narodów: Hoover Institution on War. Zapoczątkował w ten sposób funkcjonowanie jednej z największych prywatnych instytucji naukowych na świecie, która łączy w sobie działalność na płaszczyźnie naukowo-badawczej z gromadzeniem zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Występuje ona obecnie pod nazwą Hoover Institution on War, Revolution and Peace i wchodzi w skład Uniwersytetu Stanforda, zachowując znaczną dozę autonomii[1].

Obecnie, po prawie 80 latach nieprzerwanej działalności, zbiory Instytutu Hoovera zaliczyć należy do jednych z najpoważniejszych w skali światowej[2]. Wyjątkowe znaczenie mają kolekcje dotyczące Rosji i Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej[3], w tym Polski, zajmujące ok. 1/4 całości zgromadzonych tam materiałów archiwalnych. Same polskie materiały archiwalne i biblioteczne stanowią ok. 5% pośród 1,6 mln tomów i 4000 zespołów archiwalnych i odnoszą się do ponad 100 ostatnich lat historii Polski (począwszy od papierów W. P. Płatonowa z lat 1832-1868).

Polskie archiwalia zaczęły na większą skalę napływać do Stanfordu od roku 1921[4]. Pierwsze materiały dotyczące Polski przekazała do Instytutu Hoovera polska delegacja na konferencję pokojową w Wersalu. Ważniejsze jednak znaczenie posiadał nabyty później nieco zbiór materiałów polskich partii politycznych z terenu Królestwa Polskiego z czasów I wojny światowej oraz zbiór Włodzimierza Wiskowskiego; obydwa zawierające także akta niemieckich władz okupacyjnych i polskich instytucji powoływanych po Akcie z 5 XI 1916 r. Wśród tych materiałów występuje dużo broszur, proklamacji i afiszy, liczących ogółem ponad 3000 pozycji. Szczególną wartość dla historyków badających „białe plamy” w stosunkach polsko-sowieckich przedstawiają liczne publikacje SDKPiL i jej następców z Komunistycznej Partii Robotniczej Polski oraz publikacje bolszewickiej propagandy lat 1918-1921, wzywające do obalenia rządu polskiego i stworzenia polskiej republiki radzieckiej.

Instytut Hoovera pozyskiwał w Europie do współpracy różne osoby, które odgrywały rolę swego rodzaju akwizytorów. Dla Polski w okresie międzywojennym osobą taką był wydawca i księgarz Stanisław Arct[5]. Przedstawiciele Instytutu odbywali także w tym czasie podróże do Polski. Plonem takiej wizyty w roku 1939 stały się materiały dokumentujące niemiecką okupację Polski. Nie pozyskano jednak wtedy większych ilości materiałów. Nikt jeszcze wtedy nie przypuszczał, że Archiwum Instytutu Hoovera stać się może niemalże centralnym archiwum dla akt będących wytworem polskich władz naczelnych i centralnych, partii politycznych i różnego rodzaju organizacji, w tym bardzo ważnych placówek dyplomatycznych, gdyż zadecydował o tym później rozwój wydarzeń po II wojnie światowej.

Gdy w 1945 r. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania opuściły swego polskiego sprzymierzeńca i cofnęły uznanie rządowi polskiemu na uchodźstwie, polskie władze cywilne i wojskowe w Anglii zdecydowały przenieść część swoich archiwów w bezpieczne miejsce w Stanach Zjednoczonych. Na ten krok wpłynęło też negatywne ustosunkowanie się do konferencji aliantów w Teheranie, Jałcie i Poczdamie i powziętych tam postanowień. Wybór Instytutu Hoovera nie był przypadkowy. Jego założyciel był szanowany i podziwiany przez Polaków, dzięki swej działalności humanitarnej (pomnik na skwerze Hoovera na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie). Warto dodać, że Biblioteką Hoovera kierował Harold H. Fisher, specjalista od spraw wschodnioeuropejskich i były przedstawiciel organizacji pomocy Polsce, autor obszernego dzieła o walce Polaków o niepodległość i odbudowanie Polski po I wojnie światowej[6].

Po zakończeniu II wojny światowej rolę „specjalnych agentów akwizytorów” Instytutu Hoovera, działających na prośbę i zlecenie jego założyciela, odgrywali Jan Karski i Józef Graliński. W dalszej kolejności sprawami tymi zajmował się Witold Sworakowski, który z czasem objął nawet wysoko w Stanfordzie notowane stanowisko zastępcy dyrektora Instytutu. Sworakowskiemu właśnie dedykowali pierwszy publikowany przewodnik po zbiorach Archiwum Instytutu Hoovera autorzy Charles Palm i Dale Reed: „To the memory of Witold S. Sworakowski 1903-1979”[7].

Zbiory polskie, systematycznie uzupełniane przez cały okres powojenny, w tym wyjątkowo intensywnie w latach osiemdziesiątych, gdy w Warszawie funkcjonowało specjalne Biuro Instytutu Hoovera, kierowane przez Macieja Siekierskiego, osiągnęły wprost imponujące rozmiary. W pierwszej kolejności należy wskazać wśród nich archiwalia i materiały wytworzone przez urzędy państwowe, instytucje i organizacje z okresu I wojny światowej i II Rzeczypospolitej. W zdecydowanej większości przypadków stanowią one fragmenty zespołów przechowywanych w Archiwum Akt Nowych w Warszawie[8]; Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie[9] oraz kilku innych mniejszych polskich ośrodkach emigracyjnych. Wszystkie te materiały mają zasadnicze znaczenie dla badań historycznych nad dziejami państwa i narodu polskiego w XX w.

Oto krótka charakterystyka tego rodzaju archiwaliów w zbiorach Instytutu Hoovera, z których większość należała do trzech depozytów: ambasadora Jana Ciechanowskiego (1945 r.), generała Władysława Andersa (1946 r.) oraz ministra Aleksandra Zawiszy (1959 r.). Najobszerniejszą grupę w ramach kolekcji polskiej tworzą akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP (662 pudła)[10] oraz polskich placówek dyplomatycznych w Wielkiej Brytanii (133 pudła), Stanach Zjednoczonych (111 pudeł), ZSRR (54 pudła), Francji (17 pudeł), Chinach (1 pudło), Bułgarii (1 pudło), Jugosławii (1 pudło), Portugalii (30 pudeł), Finlandii (2 pudła). Istotne znaczenie posiadają akta wielu polskich konsulatów, spośród których najważniejsze są materiały Konsulatu Generalnego RP w Nowym Jorku (7 pudeł).Wszystkie te materiały pochodzą z okresu 1918-1945, z tym, iż w zdecydowanej większości obejmują one czasy II wojny światowej. Na podkreślenie zasługuje fakt, że znalazły się one w Stanach Zjednoczonych w wyniku świadomej działalności, mającej na celu zabezpieczenie najważniejszych zespołów archiwalnych. Akcję zabezpieczającą podjęto jeszcze w latach 1941-1943, w czasie II wojny światowej na wniosek Edwarda Raczyńskiego — kierownika Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kwalifikowano do ewakuacji najważniejsze części zespołów, pozostawiając siłą rzeczy sporo w Londynie. W wyniku tego w zbiorach Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego znajdują się w chwili obecnej: akta MSZ (fragmenty z lat 1918-1944 i komplet za rok 1945) w ilości 16 m.b., Ambasad RP w: Londynie (1919-1945, 6 m.b.), Moskwie i Kujbyszewie (1941-1943, 1,3 m.b.); Poselstw RP w: Sofii (1919-1940, 0,25 m.b.) i Belgradzie (2 j.a.,1941-1945).

Kolejne akta polskiej proweniencji państwowej przechowywane w zbiorach Instytutu Hoovera to materiały Ministerstwa Informacji i Dokumentacji (1939-1945), pełniącego specyficzną funkcję w ramach rządu emigracyjnego. Jest to drugi pod względem rozmiarów polski zespół archiwalny, liczący 247 pudeł. Uznać można, że zawarte w nim materiały archiwalne, obok akt Biura Dokumentów II Korpusu (tzw. W. Anders Collection — 110 pudeł z materiałami z lat 1939-1946) oraz wspomnianej już Ambasady RP w Moskwie i Kujbyszewie, stanowią najbardziej charakterystyczną i najważniejszą część zbiorów polskich[11]. Akta tych trzech zespołów dotyczą losów Polaków na terenie ZSRR po 17 IX 1939 r. Jest to materiał archiwalny o wstrząsającej wymowie. Wyjątkową wartość posiadają dokumenty naświetlające stosunki polsko-sowieckie i zawierające najpełniejszą z istniejących dokumentację tragicznego losu setek tysięcy obywateli polskich. Znajdują się tu zeznania, relacje i ankiety Polaków zwolnionych po „amnestii” i ewakuowanych do Iranu. Ogółem zachowało się wśród tych materiałów ok. 30 000 dokumentów oraz ponad 13 000 oryginałów zwolnień z łagrów.

Łączą się z tą problematyką 3 pudła materiałów z lat 1939-1952, którym raczej błędnie nadano tytuł „Rada Ministrów”, dotyczących ustalania prawdy historycznej związanej ze zbrodnią katyńską. Jest to w istocie dokumentacja zebrana przez W. Sukiennickiego w trakcie przygotowywania publikacji firmowanej przez rząd emigracyjny w Londynie[12].

Wśród akt władz centralnych RP znalazły się ponadto materiały:

• Kolekcja Stanisława Mikołajczyka 1938-1966, 218 pudeł, w której znajduje się część Archiwum Premierów Rządu RP, gen. W. Sikorskiego i S. Mikołajczyka wraz z dużą ilością akt urzędów centralnych, którymi kierował lub w których pracował Mikołajczyk. Oprócz akt proweniencji państwowej w zespole tym znajdują się także akta Stronnictwa Ludowego i Międzynarodowej Unii Chłopskiej, której przewodniczącym był Mikołajczyk w latach 1948-1966;
• Ministerstwa Prac Kongresowych (większość akt zespołu przechowuje AAN) z lat 1940-1945, w ilości 15 pudeł wraz z pudłem akt Rady Morskiej 1942-1944;
• Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 1942-1944, 16 pudeł;
• Rady Narodowej 1940-1945, 11 pudeł;
• Polskich Sił Zbrojnych 1940-1945, 10 pudeł (materiały bardzo ważne dla badań nad dziejami polskiego wysiłku zbrojnego w czasie II wojny światowej;
• Armii Polskiej na Wschodzie 1940-1946, 20 pudeł wypełnionych wyłącznie podręcznikami wojskowymi i materiałami szkoleniowymi.

Dużą kolekcję tworzą materiały Polskiego Centrum Informacyjnego w Nowym Jorku (1940-1945, 85 pudeł, 2 koperty) zawierające w 90% wycinki prasowe, ułożone wg kilkunastu haseł, z których jednym jest sprawa polska w prasie światowej. Podobny charakter posiadają materiały Polish Research Center w Londynie z lat 1940-1948, lecz jest ich nieporównywalnie mniej, mieszczą się w jednym pudle.

Uzupełniają tę część zbiorów akta kilkunastu jeszcze instytucji i organizacji. Wśród najcenniejszych dla badaczy materiałów wymienić należy akta: Centralnego Komitetu dla Spraw Szkolnych i Oświatowych (administracja polskiego szkolnictwa w Niemczech) 1945-1949, 1 pudło; Domu Polskich Dzieci (sierot ewakuowanych z Rosji do Oudtshoorn w Afryce Płd.) 1942-1947, 2 pudła; Kongresu Polaków w Niemczech 1938, 1 pudło; Naczelnego Komitetu Narodowego 1915-1916, 1 folder; Światowego Związku Polaków z Zagranicy (biuletyny prasowe i raporty z działalności) 1940-1943, 1 pudło. Dla porządku wspomnieć należy również o tzw. Polish subject collection, zawierającej miscellanea archiwalne, nie posiadające większych związków z wyodrębnionymi zespołami czy spuściznami. Zawarte w niej materiały pochodzą z lat 1908-1995 (ich liczba przekracza 30 pudeł).

Ważną częścią zbiorów Instytutu Hoovera są kolekcje prywatne, w tym wielu polskich polityków, dyplomatów i twórców kultury. Najważniejszymi spośród nich są wymieniane tu w porządku alfabetycznym spuścizny: Franciszka Char-wata (1881-1941), posła RP w Tallinie, Helsinkach, Rydze i Kownie, zawierająca głównie zbiory fotograficzne; Józefa Frejlicha (1891-1968), zawierająca materiały (głównie wycinki prasowe) związane z badaniami dotyczącymi ruchu komunistycznego na świecie — 68 pudeł; Jana Frylinga (polskiego dyplomaty zatrudnionego w czasie II wojny światowej w Chinach) 1939-1977, 6 pudeł; Adama J. Galińskiego (jednego z czołowych przedstawicieli polskiego państwa podziemnego w czasie II wojny światowej, represjonowanego po jej zakończeniu w sowieckich obozach pracy przymusowej) 1944-1971, 4 pudła; Jana Karskiego (oficera łącznikowego i emisariusza rządu polskiego w latach II wojny światowej) 1939-1944, 8 pudeł; Tadeusza Komorowskiego-Bora (dowódcy Armii Krajowej, późniejszego Naczelnego Wodza i premiera rządu emigracyjnego) 1939-1942, 5 pudeł; Stefana Korbońskiego (jednego z przywódców polskiego ruchu ludowego, autora licznych opracowań dotyczących historii Polski w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu) 1943-1983, 60 pudeł, wśród których występuje nadzwyczaj obfita korespondencja z wieloma przedstawicielami polskiego życia politycznego na emigracji; Władysława Kulskiego (dyplomaty i radcy prawnego MSZ) 1930-1984, 8 pudeł; Tadeusza Kuśnierza (kolekcjonera zajmującego się czasami II wojny światowej) 1938-1946, 9 pudeł; Antoniego W. Kwiatkowskiego (1890-1970), duchownego zajmującego się z pasją badaniami nad marksizmem, 47 pudeł; Jerzego Kwiatkowskiego (więźnia obozu na Majdanku, autora wspomnień na ten temat) 30 pudeł; Leona Mitkiewicza (płka Wojska Polskiego, przyjaciela gen. W. Sikorskiego, przedstawiciela Polski w Allied Combined Chiefs of Staff (1943-1945) 9 pudeł; Izydora Modelskiego (gen., wiceministra obrony narodowej 1939-1944) 15 pudeł; Zdzisława Najdera (dyrektora Rozgłośni Polskiej RWE 1982-1987) 10 pudeł; Ignacego J. Paderewskiego — akta z lat 1894-1941, 7 pudeł; Alfreda Ponińskiego (polskiego dyplomaty w ZSRR, Rumunii i ambasadora w Chinach 1942-1945) 1917-1942, 2 pudła wypełnione w większości oryginalnymi aktami placówek dyplomatycznych w Moskwie i Bukareszcie; Michała Potulickiego (prof. prawa międzynarodowego zatrudnionego w MSZ) 1933-1945, 3 pudła; Ludomiła Rayskiego (dowódcy lotnictwa polskiego 1926-1939) 1 pudło; Mieczysława Z. Słowikowskiego (gen., dowódcy misji wywiadu polskiego w Afryce płn.) 1940-1944, 2 pudła; Michała Sokolnickiego (dyplomaty, posła i ambasadora w Danii i Turcji) 1908-1968, 15 pudeł; Juliusza Stroynowskiego (politologa i kolekcjonera) 1872-1987, 2 pudła; Wiktora Sukiennickiego (1901-1983, profesora prawa Uniwersytetu Stefana Batorego, z polecenia Rady Ministrów autora pierwszego opracowania dotyczącego zbrodni katyńskiej, pracownika Instytutu Hoovera) 31 pudeł; Witolda Sworakowskiego (kustosza Instytutu Hoovera) 1910-1945, 9 pudeł; Leopolda Tyrmanda (literata) 1941-1985, 25 pudeł, m.in. oryginał „Dzienników”; Włodzimierza Wiskowskiego (kolekcjonera, którego spuścizna była jedną z pierwszych polskich kolekcji w IH — zawiera cenne materiały źródłowe 1914-1919) 5 pudeł; Ryszarda Wragi (oficera wywiadu) 1947-1959, 6 pudeł; Augusta Zaleskiego (dyplomaty, ministra spraw zagranicznych, prezydenta RP na uchodźstwie) 1918-1981 (po 1972 r. materiały członków rodziny) 28 pudeł.

Kolejną część zbiorów polskich można objąć zbiorczym tytułem „Akta i materiały urzędów państwowych, instytucji i organizacji oraz osób działających na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Wymieniamy przykładowo nazwy kilku zespołów, a raczej ich fragmentów czy szczątków: Poland. Służba Bezpieczeństwa. Departament III. Miscellaneous records, 1981-1989, 23 ms. boxes. Są to materiały dotyczące zwalczania opozycji politycznej w Polsce w tym okresie, głównie NSZZ „Solidarność”, będące zbiorem publikacji i wewnętrznych opracowań i materiałów źródłowych, na podstawie których opracowania te powstawały, 23 pudła; Poland. Urząd ds. Wyznań. Bulletins, 19681979, 2 ms. boxes (zapis odpowiadający zawartości); Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Wojewódzki w Siedlcach. Miscellaneous records, 1969-1985, 2 ms. boxes; Siedlce (Poland: Voivodeship. Miscellaneous records, 1946-1958, 1 ms. box) — akta administracji terenowej szczebla powiatowego; NSZZ „Solidarność”. Region Mazowsze. Oddział w Siedlcach. Miscellaneuos records, 1980-1989, 1 ms. box; Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego. Rada Wojewódzka w Siedlcach. Miscellaneous records, 1982-1989, 1 ms. box; Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Miscellaneous records, 1970-1976, 1 ms. box.

Obok akt instytucji i organów władzy PRL do Palo Alto, siedziby Instytutu, trafiły też spuścizny polityków: kopia maszynopisu wspomnień Edwarda Osóbki-Morawskiego, materiały premiera Zbigniewa Messnera (11 pudeł z lat 1982-1990) i Henryka Jabłońskiego (4 pudła, głównie nadbitek artykułów poświęconych permanentnej reformie oświaty i szkolnictwa wyższego oraz korespondencja z Januszem Groszkowskim w związku z odwołaniem z funkcji zastępcy przewodniczącego Frontu Jedności Narodu). Uzupełniają tę grupę archiwaliów materiały Macieja J. Kwiatkowskiego (historyka dziejów radia) 1944-1992, 4 pudła, oraz Eryka Lipińskiego (grafika), 3 pudła z nadzwyczaj cenną korespondencją z bardzo wieloma twórcami kultury polskiej oraz pudło dużego formatu zawierające wiele oryginalnych rysunków satyrycznych.

Na podkreślenie zasługuje także wartość materiałów polskiej opozycji politycznej i niezależnego ruchu związkowego z lat osiemdziesiątych. Na plan pierwszy należy wysunąć bez wątpienia kolekcję Tadeusza Stachnika, świetnie opracowaną przez osobę przekazującą; 8 pudeł obejmuje archiwum Konfederacji Polski Niepodległej i związanych z nią ugrupowań. Kolekcja Joanny Szczęsnej zawiera materiały redakcyjne „Biuletynu Informacyjnego KOR”, „Tygodnika Mazowsze” i inne archiwalia, począwszy od 1970 r. Imponujące rozmiary ma kolekcja materiałów związanych z opozycją polityczną w PRL, w postaci zbioru nielegalnych publikacji (204 pudła[13] oraz 530 taśm magnetofonowych ułożonych w kolejnych 11 pudłach) i nagrań posiedzeń organów kolegialnych NSZZ „Solidarność” z lat 1980-1991, z krajowym zjazdem włącznie.

Przez bardzo długi okres po II wojnie światowej przebogate zbiory instytucji kalifornijskiej były z różnych względów trudno dostępne dla badaczy krajowych. Dlatego ważne znaczenie ma nawiązanie współpracy między NDAP i Instytutem Hoovera. Instytut zobowiązał się do zmikrofilmowania i przekazania stronie polskiej kopii wymienionych akt proweniencji państwowej. Umowa o współpracy przewiduje również możliwość wymiany mikrofilmów, wspólne wystawy, wymianę specjalistów, publikacje. Znaczący jest fakt otrzymania przez Instytut ponad ćwierci miliona dolarów od amerykańskiej agencji rządowej National Endowement for the Humanities i od Taube Family Foundation (Tadeusz Taube jest członkiem rady powierniczej Instytutu) na udoskonalenie inwentarzy i zmikrofilmowanie dużej części zbiorów polskich. Będący w toku, a przewidziany do roku 1999 program mikrofilmowania obejmuje akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Informacji i Dokumentacji, Ambasad RP w Waszyngtonie, Moskwie—Kujbyszewie i Londynie oraz archiwum gen. Władysława Andersa i Stanisława Mikołajczyka. Już niebawem pierwsze kilkaset rolek mikrofilmów zostanie przekazanych do kraju. W ten sposób ogromna liczba podstawowych dla badań historycznych materiałów archiwalnych dotrze do rąk historyków polskich.