Najbogatsze Wykaz publikacji — poloników — znajdujących się w bibliotekach kijowskich, sporządzony przez docenta Anatola Tarnawskiego, zawiera 226 tytułów, zarówno pozycji archiwalnych jak też i — w większości — publikacji drukowanych. Część tytułów — ponad sto — podana jest w języku polskim, inne natomiast zostały opisane w języku rosyjskim, chociaż wydano je w języku polskim lub po łacinie. Całość obejmuje okres od wieku XIII (dokumenty) aż po XIX w. włącznie. Są to wszystko, jak można się domyślać, materiały i wydawnictwa pochodzące z polskich archiwów, bibliotek i zbiorów. Można by się o tym zapewne dowiedzieć z autopsji na podstawie zachowanych pieczątek czy znaków własnościowych. Opis podany w języku rosyjskim świadczy tylko o ich późniejszej rejestracji już pod zaborem rosyjskim i włączeniu w tym języku do katalogów. Jedynie jedną pozycję stanowi zapis w języku ukraińskim, mówiący że są to „kopii aktiw 1374-1777 r. polśkoju, ukrainśkoju ta łatyńskymy mowamy” — przy czym przyjąć wypada, że chodzi tu o język w tamtych latach, w XIV i XVIII w., nazywany ruskim.

W przysłanym wyliczeniu znajdują się zarówno cenne oryginały jak i tylko kopie, przy czym już pierwsza pozycja nawet nie pasuje zupełnie do teki archiwalnej, jest to bowiem odbitka artykułu ze Slavia Orientalis, 1975 nr 3. Zauważam ponadto, że niekiedy w opisie występuje tu też dziwny język zwany „jużnoruskij” czyli południowo-rosyjski, co oczywiście w terminologii rosyjsko-carskiej oznaczało właśnie ruski (a obecnie ukraiński). Wymienione są sygnatury archiwalne, brakuje jednak informacji w jakich archiwach się znajdują, podobnie jak nie wymieniono nazw bibliotek kijowskich, wskutek czego trudno jest umiejscowić wykazane pozycje.

Spośród dokumentacji archiwalnej w pierwszym rzędzie są tu wymienione pisma i nadania królewskie, m. in. Kazimierza Wielkiego (1370), Zygmunta I (oryginały na pergaminie z lat 1509, 1522, 1523 dotyczące cerkwi grecko-katolickiej w diecezji lwowskiej czy potwierdzenie przywilejów rzymsko-katolickiego biskupa lwowskiego), Zygmunta Augusta, Zygmunta III, Stefana Batorego, Jana III Sobieskiego, Augusta III, Stanisława Augusta. Obszerny jest dział rękopisów — z jednej strony są to materiały dotyczące ziem, miast, majątków, rodów itp., a więc m.in. historii Łucka (S. I. Lewicki: Materiały do istorii Łucka ta joho Bractwa 1634-1710), wypisy z ksiąg magistratu w Kowlu (1697-1700), księgi zamku w Barze (1730-48), jak też księga spraw konfederacji barskiej 1768, wypisy z ksiąg metrykalnych 1782-1794, historia Galicji XIX w. (220 kart), kopie wypisów i dokumentacji ziemskiej własności w Bracławskiem (XVI-XIX w.), wyciąg z ksiąg szlacheckich rodu Szułdrzyńskich na Litwie (1821), inwentarze m. Poczajowa, Berezyny itp. (1812), księgi radzieckie m. Żytomierza, spis ludności miast ukraińskich XVII w. itp.

Materiały rękopiśmienne są różnego rodzaju, a więc korespondencja prywatna, utwory literackie, m.in. poezja Jacka Malczewskiego (1906), Teofila Lenartowicza (Florencja po 1868), Witolda Kopczyńskiego (wiersz O jak smutny, Kijów 1875), Zygmunta Krasińskiego (Módl Ty się za mnie) Marii Radziejewskiej (Pamiętaj o mnie), Ewy Chreptowicz (Wiersze do ojca), wiersze poświęcone Tadeuszowi Bobrowskiemu, wiersze w rodzaju Pani Twardowska, O matko Polko, Pieśń do Boga i in. Do działu historii można zaliczyć Diariusz bycia w Kaniowie Stanisława Augusta króla polskiego w 1787 r., materiały o historii katolicyzmu w Południowo-Zachodnim kraju Rosji (czyli na Ukrainie), Platona Kułakowskiego pismo do K. P. Pobiedonoscewa na temat artykułów W. S. Sołowjowa w obronie papiestwa, Duma o Stanisławie Potockim... i o innych Polakach w bitwie pod Wiedniem roku 1683 poległych: wiadomość historyczna, C. Baronii Dzieje kościelne i cywilne przez L. A. Peruzyna krótko zebrane (Berdyczów 1810) M. Grabowskiego Ukraina dawna i teraźniejsza (Kijów 1850) i sporo innych.

Inna kategoria materiałów to katalogi biblioteczne, jak biblioteki horodeckiej, zahinieckiej, bazylianów włodzimierskich, kapelana w Płoskirowie, szkoły powiatowej poczajowskiej (1828-1833), biskupa łucko-żytomierskiego, ks. Kozłowskiego prałata katedry wileńskiej, seminarium (szkoły) dziewcząt w Żytomierzu, Biblioteki Teatyńskiej (Kamieniec Podolski), powiatu nowogradwołyńskiego (1805-1825), Jabłonowskich w Krzemieńcu, biblioteki im. Kazimierza i Marii Wilpiszewskich, katalog dubletów w bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego (1821) w opracowaniu Aleksandra Bohatkiewicza. Z pewnością jest to tylko ułamek księgozbiorów polskich zawłaszczonych i pozostałych (o ile nie zniszczonych) na ziemiach zabranych.

Jeszcze inna grupa druków lub manuskryptów to Varia obejmujące różne przyczynki biograficzne (np. Leona Gumnickiego Wspomnienia o Jankowskim z Podolskiego Towarzystwa Rolniczego), niektóre jakby wyrwane z archiwaliów — w tym telegram ks. Mańko (1911), ukaz konsystorza łucko-żytomierskiego o komisji dla rozpatrzenia sprawy małżeństwa Marii Poledki czy też świadectwo o pochodzeniu Gawriłła (Gabriela) Zaleskiego — czyli części z jakiejś całości, ale też są oryginały i kopie korespondencji kościelnej pokrywającej okres dłuższy (1842-1882) i liczniejszych adresatów (korespondencja kilkunastu różnych księży).

Wydaje się, że omawiany tu wykaz sporządzony został selektywnie pod pewnym kątem widzenia. Otóż na 226 pozycji aż 150 dotyczy spraw kościelnych, religijnych i utworów o motywach tego rodzaju. W sumie jest to wielkość aż w 2/3 poświęcona tej tematyce. Zatem znajduje się tu dokumentacja dotycząca nadań praw i przywilejów królewskich dla Kościoła, zarówno obrządku rzymskiego jak i greckokatolickiego we Lwowie, różne „hramoty”, przywileje — np. przywilej piotrkowski dla biskupa greckokatolickiego we Lwowie (1509) przyznający prawo wyznaczania następcy (ale też podobny dla biskupa obrządku łacińskiego), przepisy dotyczące własności kościelnej, „summaryusz” dokumentacji klasztorów (1792), materiały o unii i historii cerkwi unickiej (w tym dotyczące metropolity kijowsko-halickiego i całej Rusi - 1605), akta potwierdzające równe prawa obu obrządków (ces. Leopold II, 1790). Jest tu też praca Antoniego Angetowicza pt. Wiadomość historyczna o dawnym i obecnym stanie hierarchii ruskiej ze świętym Kościołem Rzymskim zjednoczonej (1834), inna ks. Szantyra Historya Kościoła katolickiego w Rossyi 1828 rękopis, (1843 druk), szereg kazań (ks. K. Butrymowicza na dzień zaduszny 1823, ks. Dłuskiego w dniu imienin Napoleona 15.8.1812, ks. prałata Wincentego Łańcuckiego i biskupa J. Woronicza z okazji pogrzebu Kościuszki 1818, katechizmy, bulle i mowy papieskie (Metodego, Benedykta XVI, Klemensa XIII, Klemensa XIV, Piusa VI), przywileje odpustowe, wypisy i kopie dokumentów o historii cerkwii, kościołów i klasztorów na Ukrainie (w jęz. rosyjskim, polskim, łacińskim), materiały odnoszące się do szkół parafialnych (np. Franciszka Nowakowskiego Projekt dla szkół parafialnych 1879 i tegoż Referat o roli rodziny w nauczaniu szkolnym) i in. Podane tu opisy bibliograficzne są powierzchowne i niepewne, stąd trudno nieraz zorientować się co należy do rękopisów a co do książek drukowanych, tak że jedynie częściowo można to zaznaczyć.

Specjalnie jako krzemieńczanina zwróciły moją uwagę materiały krzemienieckie a więc:

1. Przywilej króla Zygmunta I nadany miastu Krzemieńcowi (1533),
2. Wyciąg z ksiąg grodzkich Krzemieńca (1785),
3. Ignacy Ołdakowski, Prawo krajowe cywilne dla uczniów Gimnazjum Wołyńskiego (1810),
4. Pismozbiór (kazania, mowy wiersze). (Krzemieniec 1814),
5. Spis alfabetyczny autorów dziel, które przybyły do biblioteki Liceum Wołyńskiego od 1805 r.
6. Spis chronologiczny książek ubyłych z biblioteki, naprzód Gimnazjum potem Liceum Wołyńskiego, na koniec Imp. Uniwersytetu S. Wodzimierza (XIX w.),
7. Spis dzieł branych do czytania w bibliotece Gimnazjum Wołyńskiego (1819-1825 — 324 s., 1826-1830 — 286 s.,1815-1823 — 501 s.,1824-1837 — 597 s.)
8. Osiński, O życiu i pismach ks. Piotra Skargi (Krzemieniec 1812).

Wspominam o tym fragmencie krzemienieckim na potwierdzenie przypuszczenia, że jest tu przedstawiona wybiórczo jedynie część poloników — rękopiśmiennych i drukowanych — znajdujących się w Kijowie. Wiemy z pewnością, że już w 1956 r. ujawniono, iż w bibliotekach kijowskich znajdują się zagrabione po powstaniu listopadowym bogate archiwa sądów grodzkich i ziemskich oraz 474 wolumina Uniwersytetu Wileńskiego i 598 — Liceum Krzemienieckiego (Wołyńskiego). (Pisałem o tym w „Biesiadzie Krzemienieckiej” Londyn 1977, a o bibliotece Liceum wywiezionej do Kijowa pisała w „Kulturze” i mówiła w audycjach polskich RWE dr Maria Danilewiczowa). Po zlikwidowaniu Liceum bibliotekę (w tym króla Stanisława Augusta) i zbiory wcielono do własności Uniwersytetu Św. Włodzimierza. Był to sławny i bogaty księgozbiór, powiększany przez zbiory Tadeusza Czackiego i inne biblioteki, nie mówiąc już o szafach bibliotecznych z Zamku Warszawskiego). Tego wszystkiego w wykazie nie widzimy. Nie ma tu tym bardziej śladu publikacji, wydawnictw, książek zagrabionych w toku drugiej wojny światowej i okupacji sowieckiej. Sądzić zatem należy, że omówiony tu przeze mnie raczej pobieżnie wykaz doc. Tarnawskiego, pomimo interesującej zawartości, prezentuje jedynie ułamek poloników na tym obszarze a wniosek z tego wypływa taki, że jest to dopiero początek całej koniecznej kwerendy, zaś potrzeba i droga do dalszych odkryć do sporządzenia pełnej listy poloników, do ustalenia locum i treści polskich księgozbiorów tamtejszych, zgrupowanych czy rozproszonych, jest nadal otwarta.