Najbogatsze Archiwa polonijne różnymi drogami i w różnych okresach trafiały na tereny b. ZSRR, choć większość z nich została skoncentrowana w Moskwie i w Petersburgu, a przede wszystkim na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (będąc nieraz wspólną spuścizną kulturową kilku narodów); można je również spotkać i w wielu innych miejscach tego rozległego, nie istniejącego już dziś kraju.

Temat poloników w archiwach wschodnich to rzecz niezwykle interesująca a zarazem niełatwa.

Mamy tu do czynienia z przebogatym materiałem — nie tylko bowiem poszczególne archiwa czy zespoły dokumentów, lecz nawet i pojedyncze akta mogłyby stać się przedmiotem osobnych rozpraw.

Toteż niniejszy referat będzie raczej zbiorem luźnych informacji. Stworzenie pełnego obrazu wymagałoby wielu żmudnych badań, przejrzenia istniejącej na ten temat literatury oraz uwzględnienia dorobku polskich archiwistów na tym polu.

Autorka ograniczyła się do wykorzystania jedynie nielicznych publikacji, które nie są tu omawiane ze względu na ogólny i skrótowy charakter opracowania, brak jest również przypisów; nie znalazły też tu odzwierciedlenia najnowsze zmiany, jakie dokonały się w archiwach w ciągu ostatnich kilku lat. Zanim przystąpimy do meritum sprawy, należałoby słów kilka poświęcić dziejom samych archiwów, o których będzie mowa.

W roku 1960 wyłączono administrację archiwalną z resortu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, tworząc główny Zarząd Archiwów przy Radzie Ministrów ZSRR (analogicznie sprawa się przedstawiała w Republikach Związkowych). Powstała jednolita sieć archiwów państwowych, uznano też ich naukowo-badawczy charakter. Archiwom państwowym (te właśnie będą wyłącznie przedmiotem naszych zainteresowań) powierzono sprawowanie kontroli i prowadzenie ewidencji dokumentów nie będących w gestii służby archiwów państwowych.

Samoistnie i zupełnie odrębnie, kierując się własnymi prawami, funkcjonowały archiwa partyjne, służby bezpieczeństwa, MOB, MSW, MSZ i niektóre inne.

Archiwa w ZSRR

W roku 1989 stan posiadania archiwów ZSRR przedstawiał się następująco:

340 mln jednostek archiwalnych, w tym 200 mln — zasób archiwów państwowych, podzielony na:

• 11 archiwów centralnych ogólnozwiązkowych, skupiających przebogate materiały sprowadzone z całego kraju.
• 125 archiwów centralnych Republik Związkowych wraz z ich oddziałami
• 387 archiwów centralnych Republik Autonomicznych
• 107 miejskich i rejonowych
• 2616 archiwów bieżących

Ze zrozumiałych względów powinniśmy szczególną uwagę zwrócić na archiwa ogólnozwiązkowe. W każdym z nich znajdziemy polonica, musimy jednak dokonać wyboru, wymieniając te archiwa, gdzie jest ich najwięcej.

Centralne Państwowe Archiwum Akt Dawnych ZSRR. Zasób — 3,333,104 jednostek archiwalnych. Archiwum posiada interesujące nie tylko zbiory ale i własne dzieje. Ukazały się niedawno dwa tomy przewodnika po jego zespołach, dwa następne są w przygotowaniu. Wydanie to, opatrzone wszelkimi indeksami, stanowić będzie wielką pomoc dla badacza.

Zatrzymajmy się przy niektórych zespołach dokumentów.

Zespół Nr.12 pt. Sprawy dotyczycące Polski i Litwy. Chronologia — XVI-XVII w. Wśród licznej grupy dokumentów przechowywane tu są uniwersały i listy królów polskich: Zygmunta Augusta, Henryka Walezego, Władysława IV, Jana Kazimierza, Jana Sobieskiego; materiały dotyczące elekcji królów, przebiegu sejmów i sejmików, konfederacji: barskiej, wileńskiej, radomskiej, targowickiej; dziennik sejmu Warszawskiego, dokumenty ks. Wiśniowieckiego, Lubomirskiego, M. Paca, S. Czarnieckiego, ks. Druckiego Lubeckiego, korespondencja dyplomatyczna, archiwum S. Staszica i M. Ogińskiego.

Zespół Nr. 79, pt. Stosunki rosyjsko-polskie — liczący ponad 3 tys. jednostek archiwalnych (1487-1770). Są to: umowy międzypaństwowe, dokumenty wystawione przez królów polskich i magnatów (J. Radziwiłł, J. Sapieha, L. Sapieha, J.K. Branicki, J. Zbaraski, ks. P. Czernikowski, J. Mniszek.)

Nie sposób pominąć dokumentów Metryki Litewskiej (archiwum Kancelarii Wielkiego Księcia Litewskiego, założone przez Kazimierza Jagiellończyka) która odbyła niejedną wędrówkę: z Trok do Wilna, z Wilna do Warszawy, z Warszawy do Petersburga przywieziona na rozkaz Katarzyny II po powstaniu Tadeusza Kościuszki wraz z wieloma innymi archiwami polskimi (niektórym spośród nich było sądzone w ramach akcji rewindykacji powrócić do kraju) — a stamtąd do Moskwy. Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie posiada mikrofilmy tych bezcennych zbiorów, które, nie wiadomo, czy kiedykolwiek powrócą do Wilna.

Archiwum Akt Dawnych w Moskwie jest w posiadaniu części zbiorów Komisji Edukacji Narodowej. Po roku 1794 Austria i Prusy podzieliły to archiwum. Główny jego trzon został wywieziony do Grodna, potem do Wilna pod opiekę Uniwersytetu, a po jego zamknięciu w r.1832 — do Petersburga. Teraz jest w Moskwie i porządkuje go wieloletni pracownik Archiwum Historycznego w Wilnie, Irina Szestakowa, obecnie na stale zamieszkała w Moskwie.

Pod względem ilości akt Centralne Archiwum Literatury i Sztuki ZSRR nie jest zbyt imponujące — 868,436 j. arch. Jest to archiwum specjalistyczne; analogiczne archiwa powstały również w republikach związkowych. W zbiorach tego archiwum znajduje się autograf Fryderyka Chopina, dokumenty dotyczące Karola Szymanowskiego, Henryka Wieniawskiego, Ewy Bandrowskiej Turskiej, Władysława Broniewskiego i innych.

I wreszcie największe archiwum pod względem ilości akt: Centralne Państwowe Archiwum Historyczne ZSRR w Leningradzie (dziś Petersburgu). Zasób: 6,598,738 jednostek archiwalnych (w b. ZSRR najczęściej akta się mierzy ilością jednostek archiwalnych, nie zawsze są podawane w metrach bieżących, stąd trudno nieraz jest określić wielkość archiwum).

Większość dokumentów wyżej wymienionego archiwum to produkt instytucji Imperium Rosyjskiego. W wielu z nich jest sporo poloników. Wyodrębnić należałoby przede wszystkim zespól Departamentu Heraldii Rządzącego Senatu. Są tam materiały niezwykle cenne, urząd ten bowiem zajmował się potwierdzeniem szlachectwa dla obywateli całego Imperium i zgromadził oczywiście wiele dokumentów.

Bogate są też zespoły dokumentów różnych instytucji centralnych oraz wyznaniowych.

Niezbyt wiele można się dowiedzieć o interesujących nas dokumentach z tak ogólnego opracowania, jakim jest przewodnik pt. Archiwa Państwowe ZSRR, niemniej znajdziemy w nim liczne dowody istnienia poloniców w wielu miejscach. Nieraz geografia ich została wyznaczona przez losy polskich zesłańców bądź emigrantów zarobkowych, po których został ślad w zbiorach archiwów Archangielska, Irkucka, Jekaterynburga, Omska, Penzy, Jakucji, Sachalina, Zakaukazia i innych miejscowości. Z konieczności sporo archiwów zostało tu pominiętych. Z oczywistych zaś względów poświęcamy więcej uwagi archiwom Ukrainy, Białorusi oraz Litwy.

Archiwa w Ukrainie

Ukraina posiada 6 archiwów centralnych państwowych i 30 obwodowych. Zaprezentujemy tylko kilka z nich.

Centralne Państwowe Archiwum Historyczne w Kijowie. Zasób: 3,104,400 jednostek archiwalnych. Są to dokumenty okresu Wielkiego Księstwa Litewskiego, I Rzeczypospolitej, Administracji Kozackiej i Imperium Rosyjskiego. Większość zespołów dotyczy dziejów ziemi Ukrainy Zachodniej (około 1 mln jednostek). Są tam akta sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich, magistratów; archiwa rodowe Potockich, Zamojskich, Sapiehów, Tanów oraz wielkiej własności ziemskiej; zespoły kancelarii Kijowskiego, Podolskiego, Wołyńskiego Generała-Gubernatora, Kijowskiej, Podolskiej, Charkowskiej Izb Skarbowych.

Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, powstałe w roku 1939 na bazie przedwojennego Archiwum Akt Dawnych. Zasób: 1,094,118 jednostek archiwalnych (1233-1934): Zespoły Instytucji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej oraz rządów Austro-węgierskich. Najstarsze dokumenty: (1233) — bulla papieska, (1382-1389) — Księga miasta Lwowa. Archiwum przechowuje przywileje królewskie, dokumenty rodów Lanckorońskich, Dzieduszyckich, Treterów; Uniwersytetu Lwowskiego; również kolekcje starodruków i periodyków.

Państwowe Archiwa obwodów żytomierskiego, lwowskiego, tarnopolskiego i wołyńskiego posiadają liczne zbiory dokumentów z okresu II Rzeczypospolitej (1919-1939).

Archiwa Białorusi

6 archiwów Centralnych Republiki oraz archiwa obwodowe z ich oddziałami w Brześciu, Witebsku, Homlu, Grodnie, Mińsku, Mohylewie.

Państwowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku. Zasób: 1,010,391 jednostek archiwalnych. Są to dokumenty Wielkiego Księstwa Litewskiego, I-ej Rzeczypospolitej, Imperium Rosyjskiego (gubernie: Witebska, Mińska, Mohylewska). Znajdują się tu archiwa rodowe Radziwiłłów, Lubomirskich, Druckich Lubeckich, Platerów, Horwattów oraz Bułhaków.

Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie. Zasób: 407,885 jednostek archiwalnych. Większość dokumentów to zespoły Instytucji Imperium Rosyjskiego guberni Grodzieńskiej i części guberni Wileńskiej (powiaty Lidzki i Oszmiański), archiwa rodowe Bychowców i Śliźniów; tu przechowywany jest testament Tadeusza Kościuszki w sprawie uwolnienia chłopów majątku Ciechanowicze (powiat Kobryński).

Archiwa Państwowe obwodów Brzeskiego (688,444 jednostek archiwalnych), Grodzieńskiego (325,935 jednostek archiwalnych), oraz oddziału Mińskiego w Mołodecznie (222,376 jednostek archiwalnych), mają w posiadaniu dokumenty instytucji II Rzeczypospolitej (1919-1939).

Archiwa na Litwie

Struktura archiwów Litwy po roku 1960 niewiele odbiegła od innych Republik Związkowych. Poza niektórymi wyjątkami, np. nie powstało tu archiwum rewolucji i budownictwa socjalistycznego, nie było również archiwów obwodowych, lecz tylko oddziały archiwów centralnych. Obecnie nazwy wielu archiwów zostały zmienione. Po odzyskaniu przez Państwo Litewskie niepodległości zaczął się nowy okres i w dziejach jego archiwów. Niestety, nie dotrwały do naszych dni najstarsze dokumenty powstałe na tych terenach, jednak spuścizna minionych wieków jest dość bogata.

W roku 1852 na mocy ukazu carskiego powstaje Centralne Archiwum Akt Dawnych w Wilnie, które zgromadziło akta instytucji Wielkiego Księstwa Litewskiego, guberni wileńskiej, kowieńskiej, witebskiej, grodzieńskiej, mińskiej, lubelskiej, mohylewskiej.

Na początku pierwszej wojny światowej część dokumentów została wywieziona w głąb Rosji, większość ich potem wróciła do Kowna, gdzie w r. 1921 powstało archiwum państwowe, funkcjonujące do dzisiaj. Archiwum nie obfituje w polonica, można by jednak wymienić tu zespoły dokumentów Polskiego Gimnazjum w Kownie i Polskiej Szkoły Powszechnej w Kownie oraz wydawnictwa „Szwiesa” (Sviesa), drukującego podręczniki dla szkól polskich na Litwie.

Państwowe Archiwum Litwy posiada największą ilość akt (ponad 3 mln. jednostek archiwalnych, w tym blisko 900,000 jednostek — dokumenty wytworzone w polskich instytucjach (1919-1939). Niektóre zespoły liczą po kilkadziesiąt tysięcy jednostek.

• Urząd Naczelnika Miasta Wilna - 152 614 j. arch.
• Urząd wojewody Wileńskiego -29 717 j. arch.
• Magistrat miasta Wilna - 77 015 j. arch.

Znajduje się tu również archiwum Wileńskiego Kuratorium Okręgowego, Uniwersytetu Stefana Batorego (14,675 j. arch.) Urzędu pełnomocnika do spraw Religii na Litwie — zawierające dokumenty mało znane szerokiej społeczności; są tu listy biskupów, księży i parafian pisane do wysokich urzędników w sprawie zamykanych kościołów, sytuacji parafii i innych.

Państwowe Archiwum Literatury i Sztuki Litwy jest w posiadaniu zespołu dokumentów rodziny Kondratowiczów (454 j. arch.), zawierającego utwory literackie, korespondencje oraz materiał genealogiczny niektórych rodzin. W roku 1957 ze zbiorów Archiwum Centralnego Litwy wyłoniono Archiwum Historyczne, liczące dzisiaj około 1,300,000 j. arch. (1226-1940), wliczając najstarsze mikrofilmy. Są to akta instytucji Wielkiego Księstwa Litewskiego, I Rzeczypospolitej, Imperium Rosyjskiego, okresu okupacji Niemiec Kajzerowskich, akta wielkiej własności ziemskiej, archiwa rodowe Białozorów, Czapskich, Druckich Lubeckich, Górskich, Kossakowskich, Massalskich, Ogińskich, Platerów, Radziwiłłów oraz kolekcje dokumentów i mikrofilmów. Najbardziej zasobny jest zespół dokumentów Kancelarii Wileńskiego Generał-Gubernatora (157,000 j. arch.) Zawiera on bardzo wszechstronną informację dotyczącą niemalże wszystkich dziedzin życia ówczesnego społeczeństwa.

Archiwa wyznaniowe stanowią znaczną grupę akt. Najwięcej wytworzył ich Kościół rzymsko-katolicki, niestety nie wszystkie są kompletne, zwłaszcza dotyczy to archiwów klasztornych. Archiwum Historyczne Litwy posiada tylko jeden osobny zespół dokumentów klasztoru Pijarów w Poniewieżu, akta innych zakonów są rozproszone, a najczęściej zaginione. Niedawno trafiły do archiwum dokumenty kościelne, które przez wiele lat znajdowały się w muzeum ateizmu. Są one obecnie opracowywane; tak więc prawie 6 tys. jednostek dołączy do zarejestrowanych już blisko 90 tys. Największe zespoły dokumentów Kościoła rzymsko-katolickiego: Konsystorz Wileński (ponad 45 j. arch.) Konsystorz Żmudzki (18,224 j. arch.) Wileńska Kuria Metropolitalna (2896 j. arch.)

Ostatnio wielkim zainteresowaniem badaczy, jak również amatorów, cieszy się zespół dokumentów Wileńskiej Deputacji Szlacheckiej (prawie 20 tys. j. arch.).

Najbardziej wdzięcznym zbiorem ze względu na ogromną ilość materiałów polskich jest archiwum „Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie”, zgromadzone w latach 1906-1940 i zawierające niezwykle bogate, bezcenne materiały: Bulle i breve papieskie, przywileje królów (oryginały i kopie), dyplomy, mowy sejmowe, korespondencję monarchów i magnatów, utwory literackie i muzyczne, konspekty wykładów, podręczniki XVIII-XIX-wieczne, zdjęcia J. Bułhaka i J. Kłosa, kopię aktu Unii Lubelskiej, dokumenty dotyczące historii Litwy, Wilna, Uniwersytetu Wileńskiego^[1], pamiętniki wielu wybitnych osób.

Zasób zespołu (9,447 j. arch.) podzielony jest na 24 części. Wyszczególniamy tu tylko niektóre: archiwum prof. medycyny Uniwersytetu Wileńskiego Adama Ferdynanda Adamowicza (1802-1881); archiwum profesora prawa UW, Alfonsa Parczewskiego (1849-1933), archiwum profesora St. Kościałkowskiego (1881-1960), archiwum profesora J. Kłosa (1881-1933), Elizy Orzeszkowej, Jana Karłowicza, Stanisława Ptaszyckiego, Tomasza Zana; historyków Adama Kirkora i Władysława Zahorskiego; rodziny Zawadzkich, Łopacińskich i Romerów.

Rozważając losy archiwów polonijnych będących poza granicami Kraju należałoby słów kilka powiedzieć i o archiwistach Polakach tam pracujących. Franciszek Malewski, przyjaciel Adama Mickiewicza, filomata nadzorował przez jakiś czas archiwa polskie w Petersburgu, później tymi materiałami zajmował się wybitny archeograf St. Ptaszycki. Niezrównany przykład ofiarności dał Andrzej Malczewski, który opiekował się zespołem Archiwum Trybunału Litewskiego w Wilnie. Przez ponad 10 lat nie otrzymywał gaży i z własnych środków przeznaczał pieniądze na potrzeby archiwum.

Nie sposób nie wspomnieć tu Jerzego Ordy (1905-1972), urodzonego na Polesiu, który większość życia spędził w Wilnie. Nie wyjechał też stąd po wojnie, stając się jednym z nielicznych wówczas promyków światła w osieroconym środowisku polonijnym. Żył w trudnych warunkach. W roku 1957 rozpoczął prace w Centralnym Historycznym Archiwum Litwy. Jako wybitny znawca wileńskich dziejów i zasobów archiwalnych służył często pomocą wielu badaczom z Polski i Litwy.

Dziś archiwa, o których była tu mowa, stały się bardziej dostępne dla badaczy. Ciągle usprawniana jest ich działalność, co daje nadzieję na możliwość dotarcia do wielu rzeczy znanych i poszukiwanych, jak również dokonania wielu odkryć, czego należałoby życzyć wszystkim zainteresowanym.

FOTO: Wikipedia →