Do osobistości polskiego Paryża XX wieku można niewątpliwie zaliczyć prof. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego, który w tym mieście działał, wpierw między pierwszą i drugą wojną światową, potem podczas okupacji we Francji, wreszcie po 1945 roku. W 2017 roku przypada pięćdziesiąta rocznica śmierci profesora, a jego aktywność zasługuje na głębsze poznanie; odegrał bowiem ważną rolę w umocnieniu polsko-francuskich więzi kulturalnych. W niniejszym szkicu zostanie przedstawionych kilka ogólnych kwestii dotyczących ożywionej działalności profesora Zaleskiego.

Warto przypomnieć życiorys Zygmunta Lubicz-Zaleskiego przed omówieniem paru wątków dotyczących jego archiwum znajdującego się w Towarzystwie Historyczno-Literackim i Bibliotece Polskiej w Paryżu (THL/BPP).

Zygmunt Lubicz-Zaleski urodził się w 1882 roku w Kłonowcu-Koraczu, w powiecie radomskim; zmarł w Paryżu w 1967 roku. Był historykiem literatury, krytykiem, tłumaczem, poetą, publicystą, ale również działaczem społecznym. Studiował na Politechnice Warszawskiej, należał do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. Został aresztowany przez władze carskie z powodu działalności niepodległościowej. Po uwolnieniu wyjechał na studia filozoficzne do Monachium i Paryża. W słynnej École des hautes études en sciences sociales od 1914 do 1916 roku wykładał język polski. Od 1916 do 1922 współpracował również z École des langues orientales i z Institut d’études slaves. W latach 1918-1919 był redaktorem pisma Armii Polskiej we Francji „Polak”. Odegrał ważną rolę przy Romanie Dmowskim i Ignacym Janie Paderewskim podczas konferencji pokojowej w Wersalu (istnieją archiwa na ten temat w bibliotece paryskiej). Po uzyskaniu habilitacji w Warszawie, w 1929 roku, został oddelegowany przez Rząd RP do Paryża jako przedstawiciel Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zajmował się między innymi setkami polskich stypendystów przebywających na terenie Francji i doprowadził do stworzenia licznych lektoratów polskich na francuskich uniwersytetach. Jednak wybuch wojny i współpraca francuskiego rządu Vichy z Niemcami spowodowały, iż Zaleski dołączył do polskiego ruchu oporu. Od czerwca 1941 roku był prezesem Towarzystwa Opieki nad Polakami, które zastąpiło Polski Czerwony Krzyż, rozwiązany przez rząd marszałka Petaina. Ma również wielkie zasługi w utworzeniu, już w 1940 roku, jedynego polskiego liceum na terenie nieokupowanej Europy, w miejscowości Villard-de-Lans. Pełnił funkcję dyrektora szkoły do momentu, kiedy został w 1943 roku aresztowany przez Gestapo i wywieziony do Buchenwaldu. Po wojnie osiadł na stałe w Paryżu. Wśród jego osiągnięć należy także wspomnieć reaktywowanie Towarzystwa Historyczno-Literackiego - został mianowany jego sekretarzem generalnym i pozostawał na tym stanowisku do śmierci. Towarzystwu udało się w tamtych latach wywalczyć niezależny status, wbrew zakusom ze strony komunistycznych władz PRL. Dodajmy na zakończenie, że po śmierci profesora Zaleskiego wydane zostały, między innymi, jego dwutomowe wspomnienia: Dziennik nieciągły (1904-1925) oraz Pamiętnik od Grotowic do Buchenwaldu (1939-1945).

Zasób archiwalny Zygmunta Lubicz-Zaleskiego doczekał się w ostatnich latach oficjalnego informatora pod tytułem Archiwum Zygmunta Lubicz Zaleskiego w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu, opracowanego przez Urszulę Klatkę dzięki pomocy Polskiej Akademii Umiejętności. W trudnych pracach porządkowych i inwentaryzacyjnych wzięli udział: Grzegorz Fulara, Monika Jaglarz, Joanna Jaśkowiec i Zdzisław Pietrzyk. Informator został wydany przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie w 2011 roku. Znajduje się w nim 176 jednostek akcesyjnych, dokładnie opisanych na 244 stronach. Należy dodać, że największa część spuścizny została przekazana w 1973 roku przez wdowę po Zygmuncie Lubicz-Zaleskim, Marię Zdziarską-Zaleską. W późniejszych latach dołączono inne materiały archiwalne, przekazane przez synów, Romana i Kazimierza Piotra, oraz córkę Monikę.

Spuścizna dotycząca twórczości Zaleskiego zawiera wiele jej rodzajów, m.in. artykuły jego autorstwa, które ukazywały się na łamach polskich periodyków: „Gazety Warszawskiej” (1910-1913), „Słowa Polskiego” (1910-1953), „Museionu” (1911-1912), „Przeglądu Narodowego” (1912), „Tygodnika Polskiego” (1912-1918), „Tygodnika Ilustrowanego” (1914-1931), „Sprawy Polskiej” (1915), „Polonii” (1916-1918), „Polaka” (1919), „Kuriera Warszawskiego” (1922-1938), „Życia Polskiego” (1924), „Życia Sztuki” (1934), „Orła Białego” (1949-1968), „Znicza” (1955), „Syreny” (1955-1962), „Myśli Polskiej” (1961-1963), „Dziennika Polskiego” i „Dziennika Żołnierza” (1964-1967), „Wiadomości” (1964-1967), „Ostatnich Wiadomości” (1967), ale też publikowane w prasie francuskojęzycznej: „La Coopération Intellectuelle”, „Notre Journal” (1916), „La Pologne” (1917), „Journal des Débats” (192o), „Mercure de France” (1920-1923), „Revue Bleue” (1921-1931), „La Vie” (1923-1925), „Le Messager Polonais” (1925-1926), „Le Messin” (1927), „La Revue de Paris” (1928), „Le Deporte” (1954-1966). Należy również podkreślić jego zaangażowanie w oficjalnej prasie poświęconej zagadnieniom związanym z kwestią więźniów deportowanych do niemieckich obozów koncentracyjnych.

Zaleski był oczywiście aktywny w licznych organizacjach, stowarzyszeniach polskich i francuskich. Bardzo ciekawie przedstawia się na przykład jego współpraca z Towarzystwem Artystów Polskich w Paryżu, którego prezesem został w 1916 roku. Działał również w ramach Towarzystwa Wymiany Literacko-Artystycznej pomiędzy Francją a Polską (od 1929 roku).

Sprawa lektoratów na francuskich uczelniach też jest bardzo interesująca i ważna. Zaleskiemu udało się utworzyć lektoraty aż w dziesięciu miastach Francji, na uniwersytetach w Lille, Nancy, Strasburgu, Grenoble, Montpellier, Bordeaux, Dijon, Lyonie, Tuluzie i oczywiście w Paryżu. Akcja powiodła się dzięki jego oficjalnej funkcji delegata Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego we Francji z ramienia rządu polskiego. Wypada tu podkreślić wysiłek, jaki Zaleski włożył, by te lektoraty powstały (nawiasem mówiąc, istnieją one do dnia dzisiejszego); kluczowe było podtrzymywanie i kultywowanie kontaktów z odpowiednimi władzami francuskimi. Należało też zająć się setkami studentów przybywających do Francji w ramach akcji stypendialnej, funkcjonującej dzięki woli rządu polskiego. Zaleski miał więc w tym zakresie pod swoją opieką wszelkie sprawy naukowe na terenie Francji. Potwierdza to wymiana tysięcy listów z zainteresowanymi osobami.

Obfita korespondencja Zaleskiego świadczy o skali jego zaangażowania w pomoc udzielaną tysiącom studentów. Miało to duże znaczenie — chociażby pod kątem psychologicznym — by służyć wsparciem młodym osobom, które często nie wiedziały, co ze sobą zrobić, na przykład w trudnych latach 1945-1947, gdy musiały wybierać: powrót do Polski lub pozostanie na emigracji. Zaleski przyczynił się zapewne do tego, iż duża liczba stypendystów została na terenie Francji. W 2016 roku żyły jeszcze osoby, które otrzymały zapomogę z jego rąk.

W archiwach Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu znajdziemy bardzo obszerną i interesującą dokumentację dotyczącą działalności profesora Zaleskiego na różnych polach. Jako konkretny przykład można wspomnieć pracę związaną z zapewnianiem pomocy artystom i uczonym przebywającym na terenie Francji w latach 1937-1953 — chodzi o zapomogi, stypendia i zasiłki przekazywane przez Rząd RP do Francji. Zygmunt Lubicz-Zaleski organizował również kursy wakacyjne o kulturze polskiej dla cudzoziemców przebywających w Polsce, podtrzymując szerokie i regularne kontakty ze stowarzyszeniami polskimi we Francji i z organizacjami francuskimi. Warto zauważyć, że przygotowywał też różne obchody na terenie Polski, na przykład w ramach Zjazdu Uczestników Ruchu Niepodległościowego Związku Młodzieży Polskiej, czy też VII Międzynarodowego Kongresu Historyków w Warszawie (1933) lub uroczystości rocznicowych ku pamięci Józefa Hoene-Wrońskiego. Działalność Zaleskiego rozwijała się więc w obu krajach, we Francji i w Polsce.

Po wojnie Zygmunt Lubicz-Zaleski powrócił do pracy, tym razem jako członek emigracji niepodległościowej. Archiwa THL/BPP przechowują dokumenty dotyczące jego działalności jako sekretarza generalnego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, a także w ramach Polskiego Skarbu Narodowego z siedzibą w Londynie i Polskiego Związku Byłych Deportowanych i Więźniów Politycznych we Francji. Nigdy nie zapominał o francuskich przyjaciołach. Współpracował z Congrès des nations de l’Europe Centrale i z Fédération internationale libre des déportés et internés de la Résistance (FILDIR). Za swoją działalność Zaleski został udekorowany przez prezydenta Francji, generała de Gaulle’a, Krzyżem Komandorskim z gwiazdą Legii Honorowej.

W archiwach znajduje się też oczywiście korespondencja Zygmunta Lubicz-Zaleskiego z tysiącami osób i instytucji, rozpoczynająca się od 1903 roku. Pośród instytucji warto wymienić choćby kilka. Z polskich: Komitet Szkolny, Centralny Komitet Studiów, Polską Misję Likwidacyjną we Francji, Polską Misję Katolicką, Polskie Gimnazjum-Liceum w Les Ageux, Polski Instytut Naukowy w Belgii, Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie i Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie, Polski Uniwersytet na Obczyźnie.

Kontakty z Francuzami były niewątpliwie także bardzo ważne, często z powodów związanych z koniecznością obrony języka polskiego na terenie Francji, ale też obrony dobrego imienia Polski w latach, gdy kraj znalazł się pod jarzmem komunistycznym. Profesor Zaleski kontaktował się z takimi organizacjami, jak: Société pour la propagation des langues etrangerès en France, Féderation internationale des sociétés professionnelles des gens de lettres, Association syndicale de la presse etrangère, Association de littérature comparée, Association littéraire et artistique internationale, Organisation nationale pour les réfugiés, Académie des sciences morales et politiques, Fédération internationale des langues et littératures modernes, Collège de l’Europe libre, Académie internationale libre des sciences et des lettres, Association des ecrivains catholiques, European Movement Central and Eastern European Commission (z siedzibą w Londynie), Comité français pour l’Europe libre, Association Jean-Jacques Rousseau, Conseil international de la philosophie et des sciences humaines oraz, oczywiście, Institut d’études slaves czy École nationale des langues orientales vivantes.

Niewątpliwie życie i działalność Zygmunta Lubicz-Zaleskiego zasługują na dalsze opracowania. Przyczynił się zapewne do polepszenia stosunków polsko-francuskich na polu kultury i oświaty. Według prof. Marii Delaperrière, obecnej sekretarz generalnej Towarzystwa Historyczno--Literackiego, Zaleskiemu „zawdzięczamy początki tradycji uniwersyteckiej studiów polskich we Francji”. A według Leszka Talki, byłego prezesa THL, Zaleski miał „dwie miłości — Francję i Polskę, co sprawiło, że sercem i duchem był Europejczykiem”. Miał w każdym razie umiejętność odnalezienia we Francji prawdziwych przyjaciół Polski i zadbania o to, by Polska była jak najszerzej obecna we Francji. I ta misja się powiodła, nawet w najtragiczniejszych okresach XX wieku.

FOTO: By Pierre Choumoff (1872-1936) - Polska Akademia Umiejętności. Dar C. Pierre Zaleski (2015). THL.BPP.Phot.3153 | Public Domain →