Bibliotekę Polską w Paryżu (BPP) założyła w roku 1838 grupa wielkich patriotów polskich, uchodźców, którzy znaleźli się we Francji po klęsce powstania listopadowego z 1830 roku. Biblioteka została otwarta w budynku przy 6 Quai d’Orleans we wrześniu 1854 - 150 lat temu. W historii Biblioteki wyróżnić można pięć okresów:

1. Od 1838 do 1893 roku, kiedy Towarzystwo Historyczno-Literackie oraz instytucje poprzedzające jego powstanie sprawowały pieczę nad Biblioteką;
2. Od 1893 do 1946 roku, kiedy funkcjonowanie Biblioteki Polskiej zapewniała Polska Akademia Umiejętności, która stała się zresztą właścicielem Biblioteki;
3. Od 1946 do 1989 roku, kiedy reaktywowane Towarzystwo Historyczno-Literackie podjęło swe prace i od nowa sprawowało pieczę nad Biblioteką;
4. Od roku 1989 do 1999 trwał okres przejściowy;
5. Od roku 1999 do dzisiaj czas akcji.

Nie mam czasu dzisiaj mówić o historii BPP, ale jeśli to Państwa interesuje, mam przy sobie kilka egzemplarzy mojego artykułu przygotowanego do katalogu-albumu wystawy Skarbów Kultury Polskiej ze zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu, która jest właśnie prezentowana w Muzeum Narodowym w Krakowie. Bardzo zachęcam do zwiedzenia tej wystawy.

Dzisiaj przedstawię Państwu główne linie działania okresu piątego, czyli od 1999 roku do dzisiaj, w którym podjęto ważne decyzje dla BPP, a później powiem kilka słów o perspektywach przyszłości dla Biblioteki.

W roku 1999 nowo wybrana Rada THL, którą kierował aż do swej śmierci w lipcu 2003 roku nieodżałowanej pamięci Leszek Talko, dokonała dwupunktowego podsumowania sytuacji:

1. Stan budynku jest bardzo zły (walący się sufit, bardzo silna deformacja wielu belek stropowych); budynek nie odpowiada ponadto normom bezpieczeństwa wymaganym w wypadku zwoływania w nim zgromadzeń publicznych. Zbiory przechowywane są w bardzo złych warunkach (pomieszczenia przeciążone na piętrach, ogromna wilgotność w piwnicach), które spowodowały, że dziesiątki tysięcy książek uległy całkowitemu zniszczeniu. Ponadto bardzo liczne rękopisy, starodruki, druki, grawiury i rysunki uległy zagrzybieniu. Stwierdzono też kradzież obrazów i bardzo cennej książki z XV wieku. Po dokonaniu skontrum w roku 2001 zauważyliśmy również, że brakuje około 800 książek, niektórych bardzo cennych. W rzeczywistości system ochrony zbiorów przed kradzieżą nie był odpowiedni. Ta sytuacja wymagała stanowczego i szybkiego działania.
2. Główni mecenasi, do których zwrócono się w sprawie remontu, rekonstrukcji i modernizacji BPP, zażądali przed zainwestowaniem bardzo pokaźnych sum w remont budynku, rozwiązania problemu, i kwestii niepewnej sytuacji posesji nadzorowanej przez administratora sądowego. Prawna analiza sytuacji wykazała, że THLP posiada niewiele szans na uzyskanie tytułu własności BPP (budynku i zbiorów gromadzonych do roku 1946), natomiast znacznie większe szanse na uzyskanie takiego tytułu ma reaktywowana w Krakowie PAU, ponieważ wznowienie jej przez członków dawnej PAU stanowi nowy fakt w stosunku do orzeczenia trybunału apelacyjnego z 1959 roku. Przypomnijmy, że to orzeczenie nie zostało poddane pod obrady trybunału kasacyjnego, a więc nabrało ostatecznej mocy prawnej.

SYTUACJA PRAWNA

W wyniku tych dwóch stwierdzeń, Rada THL podjęła na nowo rozmowy z PAU w Krakowie, by doprowadzić do porozumienia i do zawarcia umowy pozwalającej znaleźć rozwiązanie problemu własności BPP.

Porozumienie takie zostało zawarte i doprowadziło do podpisania umowy o utworzeniu nowego stowarzyszenia pod nazwą: Stowarzyszenie Biblioteki Polskiej w Paryżu (SBBP), które uzyskuje prawo własności nad Biblioteką i jej kolekcjami, a THLP oraz PAU rezygnuje z praw własności do budynku BPP oraz mieszczących się w niej kolekcji na rzecz nowo utworzonego Stowarzyszenia. To gwarantuje jedność i całość własności kolekcji i budynku Biblioteki. Jednocześnie umowa przewiduje, że wszystkie kolekcje pozostaną w budynku przy 6, quai d’Orleans i że obie strony: PAU i THL uczynią wszystko, by znaleźć subwencje konieczne do dynamicznego funkcjonowania BPP.

Trzeba bowiem zanotować, że THL nie posiada ani dóbr, ani stałych dochodów (oprócz składek) pozwalających na zapewnienie funkcjonowania BPP.

PAU również nie posiada dóbr pozwalających na zasadniczy udział w finansowaniu Biblioteki. Umowa przewiduje ponadto, że nowe Stowarzyszenie, w którym obie strony założycielskie: THL i PAU reprezentowane będą w jednakowy sposób, wynajmie Bibliotekę za symboliczne euro THL do roku co najmniej 2030, a więc THL pozostanie zarządcą Biblioteki przez długie lata i będzie mogło liczyć na skuteczną pomoc PAU.

Ta umowa najlepiej zapewnia przyszłość BPP, wydaje się interesująca dla THL, jak również spełnia życzenia dwóch głównych mecenasów, którzy zapewnili finansowanie remontu w ponad 80%. Umowę podpisały obie strony i po wypełnieniu procedury arbitrażowej oraz exequatur sądu francuskiego rozpoczął się proces przekazania BPP nowo utworzonemu stowarzyszeniu SBBP. Dla uzupełnienia obrazu trzeba wspomnieć, że mniejszościowa grupa członków THL wszczęła postępowania prawne, by przeszkodzić zawarciu umowy. Te działania trwają nadal. Jednak wydaje się mało prawdopodobne, by umowa została w ich wyniku unieważniona, ponieważ, nawet jeśli francuski sąd zleci z różnych względów, zwołanie nowych walnych zebrań THL, nie wydaje się prawdopodobne, by bardzo poważna większość członków popierających jednomyślną decyzję Rady THL masowo zmieniła zdanie (podczas ostatniego głosowania ponad 80% członków THL poparło decyzję Rady).

PRACE MODERNIZACYJNE I REMONTOWE BPP

Prace te miały spełniać cztery cele:

1. Umocnić struktury nośne budynku: niektóre z nich były osłabione lub groziły szybkim zawaleniem; szczególnie pilne zadanie polegało na wymianie licznych belek stropowych po zawaleniu się sufitu.
2. Wybudować magazyny pozwalające na właściwe przechowywanie zbiorów, po ich odkażeniu i ewentualnie ich stopniowej konserwacji, tzn. magazyny klimatyzowane, w których temperatura i wilgotność powietrza pozostaje pod kontrolą, wyposażone również w filtry powietrzne chroniące przed zanieczyszczeniami zewnętrznymi. Nie warto by było restaurować zbiorów, gdyby miały one trafić do starych magazynów, w których uległyby ponownemu zniszczeniu w szybkim tempie.
3. Uzyskać powierzchnię dodatkową dzięki zainstalowaniu regałów ruchomych i kompaktowych pozwalających na właściwe i dogodne magazynowanie większej liczby dokumentów i książek w danym pomieszczeniu. Instalacja ta wymagała zresztą wzmocnienia podłóg, by mogły one unieść ciężar dwóch ton na metr kwadratowy. Uczyniono to we wszystkich piwnicach, w niektórych pomieszczeniach na parterze oraz na pierwszym piętrze. Dzięki temu opróżniono wiele sali przeznaczono je do innego użytku.
4. Doprowadzić budynek do stanu odpowiadającego normom bezpieczeństwa wymaganym w pomieszczeniach użytku publicznego. Należało przede wszystkim wymienić bardzo wiele drzwi i sufitów, by spełniały normy przeciwpożarowe. Należało również wymienić cały system instalacji elektrycznej, który nie odpowiadał wymaganym normom. Ponadto sala konferencyjna na parterze została przebudowana w taki sposób, by mogła się w niej gromadzić liczna publiczność. Sala konferencyjna została też wyposażona w określoną przepisami liczbę wyjść bezpieczeństwa. Dawna sala zebrań na pierwszym piętrze nie spełniała norm bezpieczeństwa.

***

Przeprowadzono również inne prace remontowe: odnowiono fasady od strony nabrzeża i od strony podwórca, wymieniono okna bardzo mocno zniszczone na analogiczne w formie, izolujące od hałasu i gorąca, wybudowano windę przeznaczoną głównie dla osób niepełnosprawnych i dla pracowników przenoszących książki, dokumenty, dzieła sztuki etc.

Całość przeprowadzonych operacji była dość skomplikowana: budynek pochodzi z roku 1655, a jego struktury podstawowe nigdy nie były rzetelnie remontowane. Ponadto budynek jest wpisany do rejestru zabytków, a więc podczas remontu należało przestrzegać ścisłych wymogów narzucanych przez francuską instytucję Batiments de France, co jeszcze bardziej komplikowało prace. Według ostatecznych wyliczeń koszt remontu wyniesie łącznie 3 850 000 euro. Fundusze mogły zostać zgromadzone dzięki wielu donatorom; głównie dzięki Fundacji im. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego w Amsterdamie, która poniosła ponad 50% kosztów. Nieco ponad 31% kosztów pokryła Wspólnota Polska, dzięki funduszom przeznaczonym przez Senat Rzeczypospolitej. Pozostałe fundusze zostały uzyskane od dwóch instytucji francuskich: Rady Regionu I’Ile de France (Conseil regional d’Ue de France), która przeznaczyła nieco mniej niż 8% potrzebnej sumy, od Ministerstwa Kultury i Komunikacji (Ministere de la culture et de la communicatiori), które przeznaczyło około 2,5% oraz od Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, która przekazała nieco ponad 2% potrzebnej sumy.

Pragnę w tym miejscu podziękować tym wszystkim instytucjom za ich cenną pomoc. Samo THLP przekazało na finansowanie remontu kilka ostatnio uzyskanych legatów, co pozwoliło uzupełnić budżet o nieco ponad 5,5%.

JAKA PRZYSZŁOŚĆ DLA BPP?

Wydaje się pożyteczne myślenie o przyszłości w perspektywie historycznej. W funkcjonowaniu BPP można wyróżnić dwa oddzielne okresy: pierwszy, kiedy Polska nie była krajem wolnymi niepodległym (1838-1918; 1939-1989, jeśli przyjąć za datę początkową rok powstania BPP) oraz okres drugi, kiedy Polska wolność i niepodległość uzyskała (1918-1939).

W okresie, kiedy Polska nie była wolna, funkcjonowanie BPP charakteryzowało się, po pierwsze, celami jasnymi i oczywistymi organizowaniem centrum kultury i debat politycznych, których podejmowanie w Polsce nie było możliwe; po drugie, poważnymi trudnościami finansowymi, ponieważ wysiłki indywidualnych donatorów oraz subsydia uzyskane z fundacji nie wystarczały i nie były wystarczająco regularne, by zapewnić spokojne i dynamiczne funkcjonowanie BPP. W latach 1926-1939 rola BPP była inna, ponieważ Biblioteka stała się instytutem kulturalnym we Francji, którego działalność skupiła się przede wszystkim na kulturze polskiej, co wyraziło się także odesłaniem do Polski części zbiorów niezwiązanych bezpośrednio z kulturą polską. Okres ten charakteryzuje również większy dostatek materialny dzięki finansowaniu BPP przez polski rząd, które pozwoliło, z jednej strony, na częściową renowację i modernizację budynku w latach 1926-1929; z drugiej strony, na otwarcie prestiżowego Centrum Studiów Polskich w 1937 roku. Można by zatem, inspirując się przeszłością, rozważać wariant z okresu międzywojennego, kiedy zasadniczą część budżetu na funkcjonowanie BPP zapewniał polski rząd, który z tego tytułu mógł kierować Biblioteką.

Rada THLP wybrana w roku 1999 zaproponowała inne rozwiązanie: utrzymanie BPP jako instytucji prywatnej, przy jednoczesnym silnym, lecz nie większościowym, wsparciu rządu polskiego oraz, ewentualnie, władz francuskich.

Sądzimy, o czym wspominałem w raporcie introdukcyjnym na Walnym Zebraniu THL w czerwcu 2000 roku, że jest to rozwiązanie najbardziej dynamiczne, najbardziej obiecujące, pozwalające na istnienie ośrodka niezależnego od wszelkiej władzy politycznej, nawet jeśli jego działalność jest wspierana przez poszczególne rządy. To rozwiązanie posiada wiele korzyści dotyczących ciągłości prac badawczych, wolności myśli, różnorodności postaw intelektualnych. Uwzględnia ono również specyfikę BPP i THLP, podobnie zresztą jak nowego stowarzyszenia SBPP utworzonego na podstawie umowy z PAU.

W istocie mamy do czynienia z instytucjami francusko-polskimi (SHLP i SBPP powstały na prawie francuskim), w których pracach dawniej i dziś brało i bierze nadal udział wielu Polaków oraz liczni Francuzi polskiego lub niepolskiego pochodzenia.

Te instytucje wpisują się w historię i kulturę polską, ale też stanowią symbole przyjaźni francusko-polskiej oraz dowód gościnności Francuzów wobec wolnych Polaków. Jednocześnie, dzięki umowie z PAU, uważamy, że solidne podstawy finansowe dla dynamicznego funkcjonowania BPP zostały zapewnione. Odnotujmy, że w budżecie polskim na rok 2004 została uwzględniona poważna suma 250 000 euro na działania PAU na rzecz BPP. Ta subwencja, uzupełnia dotacje, które THL uzyskuje ze źródeł prywatnych (550 000 euro za rok 2004) i te, które ma nadzieję pozyskać również od władz francuskich, i powinna sprawić, że sytuacja BPP ustabilizuje się i stanie się dość komfortowa również pod względem materialnym. Doświadczenie uzyskane podczas finansowania niedawnych prac remontowych pozwala nam zachować pewien optymizm w zasadniczych kwestiach finansowych. Dodajmy, że BPP będzie mogła (mam nadzieję) liczyć na współpracę i skuteczną pomoc całego potencjału intelektualnego uniwersytetów, bibliotek i muzeów w Polsce.

PAU oddelegowała już do dyspozycji dyrektora BPP ekipę złożoną z siedmiu wysokiej klasy specjalistów (w tym jednego profesora uniwersytetu), którzy pozostaną w Paryżu przez dłuższy czas i pomogą nam m.in. w rozmieszczaniu zbiorów w wyremontowanych pomieszczeniach. Jeśli zaś idzie o warunki materialne, wypada dodać, że budynek BPP, dawny i cenny, położony w sercu Paryża i obecnie całkowicie wyremontowany oraz zmodernizowany, pozwala na rozwinięcie różnorodnej aktywności oprócz działalności tradycyjnej: konserwacji, eksponowania zbiorów i udostępniania ich publiczności (czytelnia, muzea).

Bez wdawania się w szczegóły dotyczące przyszłych decyzji, wspomnijmy o kilku możliwościach. Przede wszystkim sala konferencyjna i koncertowa na 110 miejsc, obecnie całkowicie odizolowana od hałasów ulicznych dzięki izofonicznym oknom, klimatyzowana aparaturą o dużym debicie wymiany (2400 metrów sześciennych na godzinę), pozwoli na rozwijanie w znacznie lepszych warunkach tradycyjnej działalności muzycznej THLP oraz na organizowanie spotkań i konferencji. Dodajmy, że druga sala na parterze, klimatyzowana, pozwala pomieścić 50 osób, które są w kontakcie audiowizualnym (ekran plazmy) z główną salą.

Znaczne powierzchnie uzyskane na piętrach dzięki umieszczeniu książek na regałach ruchomych i kompaktowych pozwalają na zaprojektowanie działalności muzealniczej w sposób ambitniejszy: na reorganizację i powiększenie Muzeum Mickiewicza przy zachowaniu Salonu Chopina i Muzeum Biegasa.

Ponadto dwie nowe sale będą mogły zostać wykorzystane do urządzania wystaw czasowych. Trzy duże pracownie mogą pomieścić od sześciu do ośmiu osób każda, co umożliwi przyjęcie, oprócz pracowników BPP, badaczy studiujących nasze zbiory.

Można zatem przewidywać prowadzenie w BPP poważnej aktywności naukowej (konferencje, seminaria, obecność specjalistów prowadzących badania etc.). Dlatego powołaliśmy Komitet Naukowy BPP, który powinien określić charakter i pokierować działalnością naukową Biblioteki. Z radością pragniemy poinformować, że wybitne osobistości świata naukowego, francuskie i polskie, zgodziły się uczestniczyć w tym komitecie, którego skład jest następujący:

Prezesi:

• Helena Carrere d’Encausse: Sekretarz wieczysty Akademii Francuskiej;
• Bronisław Geremek: były minister spraw zagranicznych w Polsce, obecnie członek Parlamentu Europejskiego.

Członkowie:

• Maurice Aymard: Dyrektor naukowy w Wyższej Szkole Nauk Socjalnych w Paryżu; Administrator Fundacji Domu Nauko Człowieku w Paryżu;
• Rena Remond: Prezes Narodowej Fundacji Nauk Politycznych; członek Akademii Francuskiej;
• Franciszek Ziej ka: Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie;
• Prezes THL, ex officio.

Sekretarzem z ramienia dyrektora BPP jest prof. Maria Delaperriere z Narodowego Instytutu Języków i Cywilizacji Wschodnich w Paryżu.

Jak widzimy, umowa pomiędzy THLP i PAU lub powinienem raczej rzec unia pomiędzy tymi dwoma instytucjami, zmierzająca do urzeczywistnienia wspólnego celu, podobnie jak prace już dokonane dzięki licznym mecenasom i sponsorom, pozwala z optymizmem patrzeć w przyszłość BPP, instytucji oddanej kulturze i historii Polski oraz przyjaźni francusko-polskiej.

Dodajmy na końcu, że BPP zaczęła funkcjonować po remoncie i THL zorganizowało już sporo imprez; Podaję tutaj kilka znaczących dat:

• 28 czerwca: kolokwium o Powstaniu Warszawskim;
• 20 i 21 września: kolokwium o 150-leciu THL i BPP;
• 27 września: otwarcie czytelni dla publiczności;
• 4 października: uroczyste otwarcie nowego Muzeum Adama Mickiewicza w obecności Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego i ministrów;
• 7, 8 i 9 października: kolokwium o Rzeczpospolitej (Unia Lubelska) razem z prof. J. Kłoczowskim z Instytutu Wschodnio-Europejskiego.
• Na początku roku 2005: otwarcie sali dla naukowców akredytowanych (Archiwum).