Instytut Józefa Piłsudskiego znany jest jako depozytariusz archiwaliów, mniej natomiast, albo wcale jako miejsce gdzie znajduje się poważna kolekcja dzieł malarzy polskich XIX i XX wieku. Informacja ta wydaje się tym istotniejsza, że jak dotychczas Nowy Jork nie doczekał się odrębnej kolekcji muzealnej czy artystycznej poświęconej Polsce. Stan posiadania w tej materii określają na dzień dzisiejszy cztery instytucje mające siedzibę w metropolii i jej najbliższych okolicach. Najstarsza, bo zorganizowana w 1925 roku Fundacja Kościuszkowska posiada atrakcyjny zbiór malarzy polskich wystawiony w części siedziby Fundacji przy 15 East 65 Street. Ze względu na klientelę tej placówki jego oddziaływanie jest ogromne. Zbiór został udostępniony także w formie albumu Polish Masters from the Kościuszko Foundation Collection wydanego w 1995 roku. Skromny ilościowo zestaw dzieł malarzy polskich, daleko mniej wartościowy od Fundacji posiada Polski Instytut Naukowy. Trzecią placówką jest położone w Port Washington na Long Island Muzeum Polskie. Placówka ta znajduje się wciąż na dorobku, gdy chodzi o zbiory. Czwartą wreszcie kolekcją jest galeria Instytutu Piłsudskiego w Nowym Jorku. Jej wartość może się równać z tym co zgromadzono w Fundacji, można nawet zaryzykować tezę że kolekcja ta przyrasta w najszybszym tempie. O ile w 1993 roku liczyła ona około 100 dzieł, o tyle w sierpniu 1999 roku skatalogowano w Instytucie już 234 obrazy autorów polskich i obcych. Na tak wielki wzrost złożyły się szczodre donacje ze strony wdowy po Zdzisławie Czermańskim (1900-1970), wdowy po znanym miniaturzyście Zygmuncie Sowie-Sowińskim oraz szereg mniejszych indywidualnych darów, włączając w to kilka dzieł z kolekcji znanego konesera i byłego prezesa Instytutu Stanisława Jordanowskiego. Z tego źródła Instytut otrzymał obraz Januarego Suchodolskiego Obrona Częstochowy, Lutnistę Stanisława Wyspiańskiego, oraz Józefa Piłsudskiego w okopach pod Kostiuchnówką autorstwa Leopolda Gottlieba, nie licząc innych dzieł, w tym hiszpańskich artystów jak Diaz czy Bracho oraz współczesnych twórców znad Wisły.

Początki galerii zbiegły się z odtworzeniem Instytutu na ziemi amerykańskiej, co nastąpiło w 1943 roku. Tak się złożyło, że jego założycielami byli ludzie o wyrobionym smaku, którzy niejednokrotnie sami byli kolekcjonerami. Gwarantowało to należyte zrozumienie wagi zbiorów artystycznych w — jakby nie było — ideowo-naukowej placówce. Interesującą kolekcję posiadał Maksymilian Węgrzynek, który obok pracy w Instytucie był wydawcą „Nowego Świata”. Był on m.in. właścicielem wspaniałego płótna Józefa Chełmońskiego pt. Targ wiejski z 1882 roku. Dzieło to znajduje się obecnie u znanego kolekcjonera Toma Podia w stanie Waszyngton. Z kolei Frank Januszewski był w roku 1943 sponsorem dużej wystawy sztuki polskiej w Detroit Museum of Art. Później, dokładnie od 16 lutego do 19 marca 1944 (imieniny Piłsudskiego) podobna wystawa była pokazywana w Metropolitan Museum of Art. Jej tytuł brzmiał Nineteenth Century Polish Paintings. Poważną kolekcję malarstwa posiadał Henryk Korab-Janiewicz, oraz Ignacy Nurkiewicz, którzy w późniejszych latach pełnili funkcje prezesów Instytutu. Oczywiście wszyscy wymienieni posiadali w momencie powstania Instytutu dłuższy już czas pobytu w Stanach Zjednoczonych.

Pierwszym jednak dziełem które dotarło do Instytutu była rzeźba Stanisława Ostrowskiego Józef Piłsudski, która zdobiła pawilon polski na nowojorskiej Wystawie Światowej z 1939 roku. Po wybuchu wojny malarstwo z naszego pawilonu oddano do Muzeum Polskiego w Chicago, natomiast wspomnianą rzeźbę decyzją Komisarza Wystawy Stefana Roppa przekazano Instytutowi. Druga rzeźba, mianowicie Jagiełło „wylądowała” w Parku Centralnym. Warto zaznaczyć, że odsłonięta w listopadzie 1998 roku przed Belwederem rzeźba przedstawiająca Piłsudskiego, jest repliką dzieła zdobiącego galerię Instytutu.

Pierwszym natomiast obrazem był Piłsudski na kasztance Wojciecha Kossaka. Dzieło to wisiało w nowojorskim Konsulacie RP do cofnięcia uznania dla Rządu RP w Londynie w lipcu 1945 roku. Gdy nastały tam nowe władze, woźny budynku poinformował, że obrazowi grozi wyrzucenie na bruk, po czym przyniósł je do Instytutu. Od tego momentu zaczyna się historia galerii. Od tej daty Instytut przyjmował, wyłącznie w formie daru, dzieła sztuki. Największym ilościowo i jakościowo darem był zapis testamentowy z roku 1977 działacza Instytutu, a także Ruchu Wolnościowego „Niepodległość i Demokracja” Aleksandra Mełenia Korczyńskiego. Do stałej kolekcji trafiło 44 dzieła, włączając w to obrazy Józefa Chełmońskiego, Józefa Brandta, Juliana Fałata, Juliusza Kossaka, Alfreda Wierusza Kowalskiego, Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego i innych. Była to niewątpliwie przełomowa data, jako, że w tym samym okresie rozpoczął swą pracę w Instytucie Stanislaw Jordanowski, autor Vademecum Malarstwa Polskiego wydanego przez Bicentennial Publishing (Nowy Jork 1988) i wznowionego jako „Vademecum Malarstwa Polskiego w USA” pod egidą Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum (1996). Dzięki jego zaangażowaniu oraz znajomości środowiska galeria Instytutu pozyskała znakomitego ambasadora dbającego o nowe dary oraz „publicity”. Tym bardziej, że w latach 80 napłynęła do Stanów Zjednoczonych nowa fala emigracji, która zaczęła także kolekcjonować polską sztukę, wzrastającą wówczas coraz bardziej w cenie. W tym też okresie powstawały znane dziś kolekcje Wojciecha Fibaka, Barbary Piaseckiej Johnson, Tadeusza Kwiatkowskiego z Freehold, New Jersey, Romualda Dymskiego z Nowego Jorku, Toma Podla oraz Jordanowskich. Dla sprostania tym zainteresowaniom otwarły podwoje dwa polskie domy handlu sztuką — „Lippert Gallery” Zbigniewa Legutki oraz „Pol Art Gallery” Seraf na Dobczyńskiego. Pierwszy z nich działa do dnia dzisiejszego, właściciel drugiego zmarł w styczniu tego roku. Należy zaznaczyć, że obie firmy pozostawały w bliskich kontaktach z Instytutem. Trzykrotnie, mianowicie w latach 1987 oraz 1994 „Pol-Art” urządzał licytacje na benefit Instytutu. Podobna aukcja szykuje się na późną jesień tego roku. Dodatkowo, Zbigniew Legutko niezmordowanie i nieodpłatnie dokonuje oceny autentyczności oraz wyceny dzieł ofiarowywanych Instytutowi.

Szczególnie istotne znaczenie miała dbałość S. Jordanowskiego o odnotowanie każdego daru w formie rozwiniętego artykułu prasowego. W ten sposób „pokwitowano” na łamach „Nowego Dziennika” Scenę przed pojedynkiem Aleksandra Gierymskiego ofiarowaną przez Halinę Leppert-Paw-łowicz w roku 1990. Było to do pewnego stopnia wydarzenie, jako że sądzono, iż obraz ten uległ zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego 1944 roku. Dzięki zapobiegliwości Jordanowskiego trafił do Instytutu cenny dar od Aliny Starczewskiej-Byrskiej z pięknym olejem Alfreda Wierusza-Kowalskiego przedstawiającym kozaka w orientalnym stroju. Jest to rzecz jasna tylko wycinek darów, które trafiły pod dach Instytutu w latach 80.

Po śmierci Jordanowskiego w 1993 roku oraz przeniesieniu Instytutu do „East Village” na Manhattanie, dynamika pozyskiwania nowych dzieł nabrała jeszcze wyższego przełożenia. Udało się wtedy pozyskać zbiór kilkudziesięciu dzieł Zdzisława Czermańskiego, cenny i wielokrotny dar anonimowej ofiarodawczyni zawierający między innymi Portret Ludwiki z Poniatowskich Janowej Zamoyskiej przypisywany Bacciarellemu, oraz szereg dzieł amerykańskich twórców, w tym cenione płótna Amy Stevenson. Poza tym Instytut wzbogacił się o liczne miniatury Zygmunta Sowy-Sowińskiego, którego kariera w Brazylii oraz Stanach Zjednoczonych została przerwana nagłą chorobą i śmiercią w 1954 roku.

Zbiór malarstwa w Instytucie podzielić można na kilka kategorii. Po pierwsze kilku artystów posiada tu szerszą reprezentację. Należą do nich: Julian Fałat, Leon Wyczółkowski, Edward Śmigły Rydz, oraz wspomniani już Czermański i Sowa-Sowiński. Kolejnym kluczem jest osoba patrona placówki, odzwierciedlona dziełami Leopolda Gottlieba, Kazimierza Młodzia-nowskiego, Wojciecha Kossaka, Wiktorii Goryńskiej oraz ponownie Czer-mańskiego Ostrowskiego raz Halin- Zachert-Mazurczykowej. Jeszcze szerszy wymiar miałaby klasyfikacja pod hasłem Artyści i żołnierze, bo wszyscy wyżej wymienieni z wyjątkiem obu pań służyli w wojsku. Szerszą od powyższego kategorię tworzą byli żołnierze Piłsudskiego, bo z wyjątkiem obu artystek i Kossaka do wymienionych już nazwisk dodać można jeszcze Fałata, który otarł się o Legiony, a w roku 1920 służył w jednej z agend propagandowych naczelnych władz wojskowych. Podobnie ma się sprawa z Leonem Wyczółkowskim czy nawet z Fryderykiem Pautschem, nie mówiąc o mniej znanych jak Jan Bulas (1868-1917) czy Henryk Kunzek (1871-1928), którzy wąchali proch w walkach I oraz II Brygady Legionów.

Jest wreszcie, co bardziej zrozumiałe na emigracji szereg dzieł ukazujących architekturę i krajobraz polski. W czasach, gdy podróże do starego kraju nie były dla wielu osób możliwe, pełniły one rolę łącznika z polskością.

Kompleksowe opracowanie zbioru malarstwa rozpoczęło się w 1994 roku, a związane było z przeprowadzką Instytutu z Park Avenue do East Village na Manhattanie. Drugą podnietą były przygotowania do publikacji dużego informatora o zbiorach. Od końca 1994 roku przygotowywano więc pełny spis dzieł w języku polskim oraz angielskim, oraz przeprowadzono podstawową konserwację wszystkich dzieł. Pierwsze z wymienionych zadań wykonał Janusz Gisek, drugie obecny kustosz galerii, absolwent krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych Kazimierz Kardasiński. W roku 1995 oraz 1999 znany fotograf krakowski Janusz Podlecki wykonał pełną dokumentację fotograficzną, włączając w to także zbiór medali oraz pamiątek wojskowych. Obok waloru dokumentacyjnego, możliwe stało się częstsze zamieszczanie obrazów w rozmaitych publikacjach. W najbliższych tygodniach niektóre obrazy znajdą się w albumie poświęconym kolekcjom malarstwa polskiego na terenie Stanów Zjednoczonych, który przygotowuje Zbigniew Legutko.

Jest to jedna z wielu funkcji wypełnianych przez galerię Instytutu. Niemniej ważne jest, iż zastępczo służy ona (wraz wymienionymi już powyżej zbiorami Fundacji Kościuszkowskiej) jako wizytówka polskiej kultury na terenie metropolii. Jest to o tyle ważne, że Nowy Jork pełni niezaprzeczalnie rolę polityczno-finansowej do pewnego stopnia, kulturalnej stolicy świata. Obecność Rzeczpospolitej na tym gruncie pozostawia wciąż wiele do życzenia. Galeria służy wreszcie jako magnes dla potencjalnych donatorów, oraz wszystkich odwiedzających, w tym również uczniom szkół polskich.

Rozważania na powyższy temat nie mogą obyć się bez jednego chociażby postulatu. Otóż wydaje się, że jest konieczne powołanie w Nowym Jorku stałej placówki muzealno-archiwalno-bibliotecznej, która służyłaby wszystkim zainteresowanym Polską oraz Europą środkowo-wschodnią, nawet dziennikarzom, których braki edukacyjne owocują często historycznymi uproszczeniami czy wręcz błędami. Nie ulega wątpliwości, że byłby to trwały i jakże potrzebny wkład w podtrzymanie naszego dziedzictwa oraz propagowanie Rzeczypospolitej na terenie Stanów Zjednoczonych.