Określenie Kongregacja Rozkrzewiania Wiary (Congregatio de Propaganda Fide), dzisiaj nieco zmienione: Kongregacja Ewangelizacji Narodów^[1], oznacza centralny organ w Kościele Katolickim, obejmujący całokształt spraw dotyczących szerzenia wiary. Potocznie i chyba najczęściej powyższa problematyka kojarzy się z misjami, zwłaszcza misjami zagranicznymi, czyli wśród tzw. pogan. Tak rozumianymi misjami Kościół z natury rzeczy zajmował się od samego początku swego istnienia. W stuleciu poprzedzającym utworzenie tej Kongregacji niezwykłym bodźcem i zachętą stały się wielkie odkrycia geograficzne z przełomu XV i XVI stulecia. Wkrótce uświadomiono sobie dobitniej również inny jeszcze aspekt ewangelizacji, a mianowicie pozyskanie na nowo tzw. schizmatyków i heretyków, nie tylko z dawniejszych wieków, ale przede wszystkim z najnowszych czasów, po rozejściu się chrześcijan w wyniku reformacji.

Utworzenie Kongregacji i jej dzieje

Idea utworzenia centralnego organu w Kurii Rzymskiej, który kierowałby całokształtem działalności misyjnej Kościoła, zwłaszcza w tym pierwszym sensie, czyli pozyskania dla chrześcijaństwa nie znających jeszcze Ewangelii, nie powstała nagle i niespodziewanie. Pojawia się już w końcu XV wieku. Próby powierzenia specjalnej grupie kardynałów ogółu zadań w zakresie rozkrzewiania wiary, były podejmowane przynajmniej kilkakrotnie w XVI wieku. Świadczyło to o dużym już zrozumieniu potrzeby takiej instytucji. Pomimo jednak znacznych wysiłków samych papieży i wielu wybitnych osobistości w Kościele, powoływane dla tego celu kongregacje wcześniejsze, przed rokiem 1622, nie zdołały się rozwinąć i utrzymać. Jedną z głównych przyczyn niepowodzeń był sprzeciw władców Hiszpanii, którzy na kolonizowanych przez siebie terenach kierowali całą akcją tworzenia lokalnego Kościoła samodzielnie, bez oglądania się na Stolicę Apostolską.

Rok 1622 stanowi datę przełomową w historii misji. Powołana w styczniu przez papieża Grzegorza XV (1621-1623) Congregatio de Propaganda Fide, składająca się początkowo z 13 kardynałów i kilku prałatów, uzyskała pełną sankcję prawną poprzez ogłoszenie bulli erekcyjnej z 22 czerwca tegoż roku^[2]. Bulla powyższa, wyjaśniając motywy ustanowienia nowej dykasterii, określa jej zadania i nadaje szerokie kompetencje w ramach wszelkich spraw dotyczących misji. Początkowo Kongregacja była praktycznie prawie całkowicie niezależna od innych kongregacji i trybunałów Stolicy Apostolskiej, ale blisko z nimi współpracowała. Oczywiście w toku działalności precyzowały się jej uprawnienia, a także zmieniały, zwłaszcza wobec powoływania nowych organów, jak np. w 1814 r. Kongregacji do spraw Nadzwyczajnych Kościoła^[3]. Kongregacja ta powstała jako organ doradczy Sekretariatu Stanu, stojącego wobec nowych, skomplikowanych problemów wielu krajów po epoce napoleońskiej. W ścisłej współpracy z nim, powierzone jej zostały między innymi sprawy administracji kościelnej na wschodnich rubieżach byłej Rzeczypospolitej, z powodu wyjątkowo trudnej sytuacji na tym obszarze w wyniku rozbiorów Polski i konieczności nowego ułożenia spraw w późniejszym okresie. Pól wieku później, 6 stycznia 1862 r., powstaje nowa, ale początkowo nie w pełni autonomiczna Kongregacja Rozkrzewienia Wiary dla Spraw Obrządku Wschodniego (Congregatio de Propaganda Fide pro negotiis Ritus Orientalis). Do pełnego rozdziału obu dykasterii doszło dopiero w 1917 r. z chwilą utworzenia Kongregacji dla Kościoła Wschodniego. Kongregacja de Propaganda Fide istnieje do dzisiaj — pod nazwą ustaloną przez papieża Pawła VI (1967 r.) — Kongregacja Ewangelizacji Narodów, czyli Rozkrzewiania Wiary^[4].

Zadania i organizacja Kongregacji

W celu bliższego rozeznania się w materiałach dotyczących spraw polskich należy się oczywiście zapoznać z uprawnieniami tego urzędu w poszczególnych okresach. Ogólnie można powiedzieć, że dokumentacja dotyczy osób biorących udział w działalności misyjnej, uprawnień jakie otrzymywały one w ramach poszczególnych misji, a także i kwestii organizacji pracy, czyli ustalania i podziału terenów misyjnych, zmiany ich granic, mianowania przełożonych, czuwania nad ich działalnością, badania raportów powizytacyjnych, pomocy udzielanej przez katolickie państwa europejskie, a zwłaszcza przez hierarchię katolicką.

Kongregacja Rozkrzewiania Wiary miała od początku — jak już wspomniałem — niezwykle szerokie kompetencje w sprawach misyjnych. W założeniu był to jedyny i wyłączny organ zajmujący się misjami na całym świecie. Z tego tytułu jej prefekta zwano niekiedy „czerwonym papieżem”. W pewnym stopniu była to jednak władza bardziej teoretyczna, aniżeli faktyczna. Z jednej strony znacznie pomniejszały ją ogromne przywileje papieskie udzielane zakonom misyjnym na powierzanych im terenach, z drugiej strony jeszcze uciążliwsze było — na wielu obszarach — tzw. prawo patronatu królewskiego Hiszpanii czy Portugalii, a wreszcie i Francji. Władze państwowe poprzez powoływane przez siebie instytucje wykluczały w praktyce możliwość jakiejkolwiek ingerencji Kongregacji. Dalsze ograniczenia kompetencji Kongregacji wynikały z uprawnień udzielonych innym dykasteriom watykańskim, o czym już była mowa. W każdym jednak wypadku Kongregacja zbierała bardzo różnorodne i szczegółowe informacje z terenów misyjnych i prowadzonych tam prac. Ogrom listów nadsyłanych z całego świata stanowi dzisiaj niezmiernie cenny materiał do badań kwestii nie tylko czysto kościelnych i politycznych, ale i takich dziedzin jak geografia, etnologia, socjologia, lingwistyka, i wielu innych.

Organizacja pracy w Kongregacji nie odbiegała zasadniczo od pozostałych dykasterii^[5]. Całością prac kierował kardynał mianowany przez papieża. Już bulla erekcyjna postanawiała, że wchodzący w skład Kongregacji kardynałowie będą się zbierali raz w miesiącu celem przedyskutowania i podjęcia decyzji w sprawach ważniejszych. Wszystkie jednak trudniejsze kwestie mieli obowiązek przedstawiać papieżowi do zatwierdzenia. Te posiedzenia określano jako kongregacje generalne (congregationes generales). Z badań wynika, że kardynałowie de facto w różnych okresach nie zbierali się tak często. Sam papież uczestniczył w naradach tylko do 1666 r. Później sprawy wymagające jego decyzji czy potwierdzenia, były referowane przez kardynała prefekta, bądź też innego z kardynałów, a najczęściej przez sekretarza Kongregacji, na specjalnych audiencjach papieskich.

Część spraw wpływających do Kongregacji wymagała przed podjęciem ostatecznej decyzji uprzedniego, bardziej szczegółowego przebadania. W takich wypadkach papież powoływał z grona kardynałów tejże Kongregacji specjalne komisje, zwane congregationes particulares. Niektóre z kongregacji partykularnych uzyskały charakter bardziej trwały i funkcjonowały przez długie okresy.

^{Udział Polski w dziele misyjnym Kościoła}

Udział Polski w pracy misyjnej Kościoła na terenach dotąd nie schrystianizowanych jest oceniany jako skromny. Nie mamy tak bogatej tradycji misyjnej jak inne kraje chrześcijańskie. Przed pontyfikatem Jana Pawła II, który i na tym odcinku zaznaczył w dziejach katolicyzmu polskiego niezwykły rozwój, Polska liczyła około 900 misjonarzy. Będąc siódmym krajem w świecie co do liczby katolików, była chyba ostatnim z nich pod względem liczebności misjonarzy. Podczas gdy np. w Irlandii jeden kapłan misjonarz przypadał na jednego kapłana pracującego w kraju, w Holandii jeden na trzech, a w Belgii jeden na pięciu, to w Polsce stosunek ten wynosił jeden na czterdziestu pięciu^[6].

Jak było we wcześniejszych stuleciach, nie bardzo się orientujemy —z prostej przyczyny, że dopiero od niedawna zaczynamy się szerzej interesować tą problematyką^[7] i nie dysponujemy, poza zupełnie sporadycznymi próbami, wydawnictwami źródeł do tych zagadnień, ani tym bardziej pracami przeglądowymi. Do odnotowania są raczej wycinkowe badania, głównie dzięki zainteresowaniom swą historią poszczególnych zakonów, mających przez wieki największy udział w tej formie działalności Kościoła (dominikanów^[8], rodziny franciszkańskiej^[9], a wśród nich kapucynów^[10], dalej karmelitów^[11], jezuitów^[12] i wielu nowszych zgromadzeń, traktujących misje jako swój cel pierwszorzędny).

O wiele jednak ważniejszym uzasadnieniem i stopnia zaangażowania badaczy i zaawansowania badań jest fakt, że na skutek odmiennych niż gdzie indziej uwarunkowań historycznych i geograficznych udział Kościoła polskiego kształtował się daleko odmiennie. Od momentu przyjęcia chrześcijaństwa byliśmy przede wszystkim przez wieki zaangażowani w przekazywanie wiary najbliższym sąsiadującym z nami ludom i narodom. Kierunek i metodę pokojowego szerzenia chrześcijaństwa wskazała już misja św. Wojciecha. Później Polska przyczyniła się do chrystianizacji Rusi i Litwy. Z dużą dozą słuszności można podzielić opinię, że w wiekach XIV i XV nasz kraj jako jedyny prowadził akcję misyjną w Europie Wschodniej, głównie dzięki zaangażowaniu zakonów dominikańskiego i franciszkanów. Ciągłe walki z Turcją i Tatarami utrudniały i niszczyły bezustannie owoce tych wiekowych wysiłków, ale nie przeszkodziły ostatecznie, a niekiedy nawet zainspirowały wyjazdy polskich misjonarzy na Bałkany i Krym. Królowi Stefanowi Batoremu (1576-86) przypisuje się powiedzenie, że Polacy nie muszą szukać pola pracy misyjnej za morzami, ponieważ i „Indie” i „Japonię” mają blisko, przy swoich granicach. Trafili jednak i do Japonii i do Indii, a zwłaszcza do Persji.

Z tym ostatnim terenem jest do odnotowania ciekawy fakt polskiego królewskiego protektoratu, począwszy od króla Władysława IV^[13].

Korzystano istotnie z każdej okazji do ewangelizacji, jak np. w okresie wielkich reform Piotra Wielkiego (1672-1725) i jego usiłowań zbliżenia Rosji do Europy Zachodniej, aby w Petersburgu i Moskwie stworzyć żywe ośrodki oddziaływania, sięgające zresztą daleko poza wymienione miasta. Dla przykładu franciszkanie reformaci, którym powierzono ośrodek petersburski, założyli szereg placówek w Ingrii i Inflantach, w takich miejscowościach jak: Kronsztadt, Narwa, Dorpad, Rewal, Ryga. Z innych jeszcze przedsięwzięć można wymienić chociażby misję wołoską, misję mołdawską, misje w Egipcie, w Ziemi Świętej i Konstantynopolu^[14]. Dla wielu innych Kościołów lokalnych znaczącym, a niekiedy wprost decydującym czynnikiem zaangażowania misyjnego było posiadanie przez ich państwa kolonii zamorskich, których Polska nigdy nie miała.

Niezaprzeczalnie najbardziej znaczącym osiągnięciem naszego kraju było włączenie się w wiekowy wysiłek Kościoła w przywrócenie jedności z Kościołami wschodnimi. Unia Brzeska zawarta w 1596 r. i poszerzana jeszcze w następnym stuleciu, okazała się osiągnięciem trwałym i inspirującym dla innych terenów. Kiedy po rozbiorach Polski nastąpiły czasy ostrego zwalczania unii pod zaborem rosyjskim, Kościół polski, choć również bardzo ograniczany w możliwościach działania, nie ustawał w wysiłkach przyjścia z pomocą prześladowanym unitom. Piękną kartą jest nasz stosunek do ormian polskich, którzy na terenie Rzeczypospolitej cieszyli się szerokimi przywilejami i opieką monarszą. Oddzielnym kierunkiem pracy misyjnej były kraje sprotestantyzowane, jak np. Szwecja czy Saksonia, nie licząc już różnych wspólnot protestanckich na terenie samej Rzeczypospolitej.

Zasięg specyficznie polskiego zaangażowania w dzieło misyjne Kościoła obrazuje dobrze sam początek organizacji pracy Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Już na trzecim posiedzeniu 8 marca 1622 r. poszczególne tereny powierzono opiece nuncjuszom apostolskim rezydującym przy dworach europejskich. Nuncjuszowi w Polsce przypadły: „Polonia universa, Russia, Podolia, Lituania, Livonia, Prussia, Pomerania, Svetia, Gothia, Finlandia, Biarmia, Ducatus de Smolensco, Moscovia”. W Kongregacji natomiast pieczę nad tak rozległym terenem sprawował wyznaczony kardynał. Pierwszym był Octavianus Bandinus^[15].

Ogólne uwagi o archiwum historycznym Kongregacji i znajdujących się w nim polonikach

Nazwą archiwum historycznego Kongregacji określany był dotychczas zasób dokumentacji zebrany do roku 1892, po którym to wprowadzono inny system archiwizowania akt, a mianowicie chronologiczny według protokołu i rzeczowy według ustalonych 162 rubryk, czyli tytułów przedmiotowych lub terytorialnych. Można by powiedzieć, że z systemu serii gromadzących określony typ dokumentacji nastąpiło przejście na ogólnie chronologiczno-działowy.

Podstawową pomocą w poszukiwaniach jest w archiwum historycznym Inwentarz, a raczej szeroko ujęty przewodnik, opracowany przez wieloletniego archiwistę Kongregacji Nicolę Kowalsky’ego (+1966)^[16]. Nowe, poszerzone i dwujęzyczne wydanie angielsko-włoskie przygotował jego następca Josef Metzler^[17].

Na kongregacje generalne, czy partykularne, wnoszono sprawy ważniejsze, wymagające też gruntowniejszego rozważenia. Natomiast najliczniejszą grupę spraw załatwiano podczas cotygodniowych zebrań kardynała prefekta Kongregacji, jej sekretarza i pozostałych pracowników, czyli podczas tzw. „Congressi”, określanych też niekiedy jako „Colloquia”, „Audientiae Eminentissimi”, lub podobnie: Początkowo miały one miejsce raz lub dwa razy w miesiącu, później — raz w tygodniu. Decyzje podejmował kardynał prefekt na mocy swych zwyczajnych uprawnień.

Protokoły z congregationes generales, na których kardynałowie decydowali o najważniejszych sprawach wnoszonych do Kongregacji z całego świata, stanowią dzisiaj podstawową i cenną serię archiwum. Materiały z okresu od roku 1622 do 1960 utworzyły serię 328 woluminów cytowanych jako Acta Sacrae Congregationis. Wszelkie pisma nadchodzące do Kongregacji w tych sprawach, gromadzono w serii Scritture originali riferite nelle Congregazioni Generali, której pierwsza część — do r. 1668 — uwzględnia podziały terytorialne, a druga od 1669 r. ma układ chronologiczny. Także posiedzenia kongregacji partykularnych były protokołowane. Początkowo (do r. 1668) protokoły te łączono z protokołami kongregacji generalnych w serii Acta, a nadchodzącą korespondencję w serii już wymienionych Scritture. Natomiast od 1669 do 1864 r. zarówno protokoły z tychże posiedzeń, jak i nadsyłane pisma gromadzono osobno, tworząc serię: Congregazioni Particolari, liczącą obecnie 163 woluminy. W inwentarzu Kowalsky’ego mamy alfabetyczne zestawienie nazw uwidocznionych w tytułach tych tomów. Polonica wskazane są w tej serii m.in. pod nazwami: Polonia, Leopoli, Collegi Brunsberg-Craslau, czy też Ruteni, Armeni lub Prussia, Romania, Moldavia itp. Oczywiście, materiałów do poszczególnych osób, misjonarzy polskiego pochodzenia, lub działających w ramach misji na innych jeszcze terenach należy szukać pod odpowiednimi hasłami, najczęściej też geograficznymi. Podobnie, zestawienie nazw z tytułów tomów mamy i dla serii Scritture originali riferite nelle Congregazioni Generali (z części I, do roku 1668).

Dokumentacja spraw rozpatrywanych na cotygodniowych posiedzeniach kardynała prefekta z pozostałymi pracownikami Kongregacji tworzy w archiwum zespół kilkudziesięciu serii gromadzących materiały o zbliżonym charakterze — Scritture riferite nei Congressi. Dokumentację porządkowano przede wszystkim według zasady geograficznej, tworząc serie odnoszące się do jednego czy kilku terytoriów. Materiały dotyczące Polski znajdują się głównie w serii 24 woluminów z lat 1624-1892, i sześciu woluminów Miscellaneów zatytułowanej Scritture riferite nei Congressi: Moscovia, Polonia, Ruteni oraz w innym jeszcze tomie, nie datowanym, o tym samym jednak tytule.

W serii Collegi vari zgromadzono głównie dokumentację rocznych sprawozdań finansowych, wykazy alumnów, korespondencję rektorów i nuncjuszy apostolskich na ich temat. Z polskich kolegiów najpełniejszą dokumentację posiada seminarium lwowskie. Ponadto zachowały się materiały do kolegiów w Braniewie i Wilnie oraz seminarium w Krasławiu^[18]. W drugiej wyodrębnionej serii Visite e Collegi zebrano dokumenty z wizytacji placówek misyjnych, a szczególnie seminariów, przeprowadzanych z ramienia Kongregacji.

Z ważniejszych serii wypada jeszcze wymienić Lettere (388 woluminów z lat 1622-1892) odpowiedzi Kongregacji, oraz Udienze di Nostro Signore — serię tworzoną po roku 1666, kiedy papieże już nie brali osobiście udziału w kongregacjach generalnych, lecz ważniejsze sprawy były im referowane. Cenne jest również Fondo di Vienna (74 woluminy) stanowiące uzupełnienie tych serii, które nie w całości wróciły po wywiezieniu archiwum do Francji w 1810 roku. Po upadku Napoleona zostało ono zwrócone Kongregacji, ale pewna część trafiła do Wiednia i dopiero w 1925 roku przekazano ją Kongregacji.

Zainteresowanie materiałami zgromadzonymi przez Kongregację Rozkrzewiania Wiary ze strony polskiej nauki nie było dotąd zbyt wielkie. Imponującym natomiast osiągnięciem są wielotomowe wydania rzymskiego ośrodka bazylianów dotyczące spraw unickich^[19]. Także dzieje Ormian polskich doczekały się cennego, trzytomowego opracowania, w którym wykorzystano sporo materiałów znajdujących się w archiwum Kongregacji^[20]. Polskie badania są niezbyt liczne, ponadto wycinkowe^[21]. Zwłaszcza to ostatnie podkreślenie jest dość istotne. Jak bowiem zaznaczyłem już wcześniej, przy wielu tematach dotyczących spraw misyjnych, takich jak kwestia kontaktów z prawosławiem w Rosji, powstanie i rozwój Unii, próby podejmowane w Szwecji i w Saksonii, należy szukać dokumentacji nie tylko w archiwum Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, lecz także w innych archiwach Stolicy Apostolskiej, zwłaszcza tych zawierających korespondencję z nuncjuszami. W Archivum Secretum Vaticanum (ASV) będą to serie Sekretariatu Stanu; dla spraw polskich zwłaszcza S.S. Polonia, a w wieku XIX odpowiednie Rubryki, na które zostało podzielone to archiwum. Z okresu rozbiorów Polski korespondencja z Kongregacją znajduje się też w zdeponowanym w ASV Archivum Nuncjatury Warszawskiej^[22]. W wieku XIX znaczną część spraw z zakresu kompetencji Kongregacji Rozkrzewiania Wiary przejmowała Kongregacja do spraw Nadzwyczajnych Kościoła, której archiwum mieści się poza ASV. Materiały dotyczące ziem polskich można odnaleźć pod tytułami „Russia” czy „Russia e Polonia”. Z archiwum Sekretariatu Stanu ściśle związane jest fondo Affari Ecclesiastici Straordinari, w którym również znajdują się materiały tejże Kongregacji^[23]. W ASV jest też seria Missioni, która zawiera materiały pochodzące z Archiwum Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, m.in. niektóre indeksy_[24]. Także w Bibliotece Watykańskiej znajdują się materiały związane z działalnością Kongregacji Rozkrzewiania Wiary serie językowe manuskryptów kard. Stefana Borgii (Borgiani); są też określane wprost jako „Fondo Borgiano della S. Congregazionende Propaganda Fide”. Można też prowadzić poszukiwania w „Fondo Barberini” i innych partiach manuskryptów Biblioteki Watykańskiej. Do wykorzystania pozostaje jeszcze archiwum Kongregacji Kościołów Wschodnich.

Obszerne omówienie w języku polskimi literatury odnoszącej się do samej Kongregacji, a zwłaszcza do prowadzonych w jej zbiorach poszukiwań i publikacji źródeł znajdzie zainteresowany badacz w cytowanym przeze mnie opracowaniu T. Zdziecha, przynajmniej do roku jego ogłoszenia, czyli 1984. Z najnowszych publikacji, które w dużej mierze zostały oparte na materiałach Kongregacji Rozkrzewiania Wiary chciałbym wymienić pracę opublikowaną w ubiegłym roku, na nieco egzotyczny dla nas temat, o życiu katolików w Gruzji w XIX i na początku XX wieku w świetle archiwów watykańskich, a mianowicie Tymona Tytusa Chmieleckiego, pracownika nuncjatury apostolskiej w Tbilisi. W zestawieniu zatytułowanym Kapłani innych narodowości (s. 351-355) ustala on, że wśród 43 misjonarzy obcych narodowości, pracujących tam w okresie około jednego stulecia, blisko połowę stanowili księża z Polski. Jest to charakterystyczny przykład, choć oczywiście zupełnie przypadkowo przeze mnie dobrany, potwierdzający fakt znacznego wkładu Polski w dzieło misyjne Kościoła, wkład znaczący, a jak dotąd przez nas jednak niezmiernie słabo rozpoznany i przebadany.