Bronisław Prugar Ketling, pseud. „Mars” i „Radlicz” (1891-1948). Generał dywizji Wojska Polskiego
Bronisław Prugar Ketling, pseud. „Mars” i „Radlicz” (1891-1948). Generał dywizji Wojska Polskiego
Urodzony 2 lipca 1891 w Trześnio-wie, pow. Brzozów, woj. Lwowskie. Był synem Karola Prugara, rolnika i Ludwiki z Rymanowiczów. Ojciec jego w ramach emigracji zarobkowej kilkakrotnie wyjeżdżał do Stanów Zjednoczonych, pracując tam jako krawiec. Po śmierci ojca był wychowywany przez stryja Wojciecha, księdza i wieloletniego proboszcza parafii Trójcy Przenajświętszej w Babicach. Do szkoły ludowej uczęszczał w Trześniowie, a następnie w Jaćmierzu.
Od, roku 1902 dzięki m.in. pomocy finansowej stryja Wojciecha, uczył się w Gimnazjum Męskim im. Królowej Zofii w Sanoku i w 1910 zdał tam maturę z wynikiem celującym.
Następnie wstąpił na Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego. Od 1908 r. należał do Związku Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie” i brał udział w ćwiczeniach Polskich Drużyn Strzeleckich (1911-1914). W rodzinnym Trześniowie 15 grudnia 1912 r. założył Drużynę Bartoszową (DB) liczącą 86 członków, przyjmując pseudonim „Ketling”, który następnie stał się członem jego nazwiska. Po czym założył kilka drużyn DB w pow. sanockim, brzozowskim i przemyskim.
W październiku 1912 r. wstąpił jako tzw. jednoroczny ochotnik do austriackiego 84. pp., służbę jednak przerwał na skutek choroby. Następnie ukończył w latach 1913-1914 w Brzuchowicach i Dublanach kursy oficerskie na dowódcę plutonu i kampanii DR.
W roku 1913 mianowany rolnikiem i podchorążym (Rozkaz Rady Naczelnej Nr 23 z 1913 r.). Od lipca 1914 r. został Członkiem Rady Naczelnej DB.
W sierpniu 1914 r. został powołany do armii austriackiej 10. pp., w którym jako dowódca plutonu brał udział w bitwach pod Kraśnikiem i Lublinem. Następnie przeniesiony do 89. pp., dowodził kompanią piechoty. Przebył kampanię zimową w Karpatach i na Wołyniu. W 1915 r. został awansowany do stopnia chorążego, następnie na stopień podporucznika. W czasie służby w armii austriackiej Prugar był dwukrotnie ranny.
W lipcu 1916 r. dostał się do niewoli rosyjskiej. W r. 1917 uciekł z niewoli, po czym wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Na początku 1918 r. został wysłany przez POW na Murmań i był jednym z pierwszych organizatorów oddziałów polskich. 2 lipca 1918 r. ewakuowany do Francji, gdzie w stopniu porucznika od 15 lipca służył w 2. pułku strzelców pieszych i brał udział w walkach na froncie francuskim w Wogezach jako dowódca 10 kampanii, a następnie 3. batalionu. 1 września 1918 r. otrzymał nominację do stopnia kapitana.
W kwietniu 1919 r. powrócił do kraju i walczył na froncie wschodnim dowodząc 3. batalionem 44. pp. Brał udział w ofensywie przeciwko Ukraińcom w maju 1919 r. na Wołyniu i w czerwcu w Galicji.
Od 2 stycznia do 20 kwietnia 1920 r. był słuchaczem Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie (II Kurs). Po przerwaniu kursu w kwietniu tegoż roku, z uwagi na trudną sytuację na froncie polsko-bolszewickim, Prugar został skierowany na stanowiska szefa Oddziału Operacyjnego do Grupy płk. Józefa Rybaka, skąd przeszedł do Dowództwa Frontu gen. Edwarda Rydza-Śmigłego na stanowisko szefa Wydziału Operacyjnego w Oddziale Operacyjnym. W tym czasie został awansowany do stopnia majora ze starszeństwem z dn. 1.06.1919. Kolejno został szefem Oddziału Operacyjnego w Sztabie 4. Armii dowodzonej przez gen. Leonarda Skierskiego (6.08.1920-1.01.1921). Od 2.01 do 1.09.1921 r. dokończył studia w WSW w Warszawie, po czym został szefem sztabu 2. Dywizji Górskiej w Przemyślu (1.09.1921-27.09.1922). Następnie szef sztabu Grupy Asystencyjnej gen. Wacława Fara w Samborze (do 1.02.1923), szef sztabu 22. DP (do 09.1924), II oficer sztabu inspektoratu 4. Armii (do 15.10.1924). Mianowany podpułkownikiem dyplomowanym ze starszeństwem z 15.08.1924. Kolejno szef Oddziału Ogólnego DOK X Przemyśl (do 6.07.1924), potem szef sztabu w DOK IX Brześć n. Bugiem (6.07.1926-5.07.1927). Z braku stażu liniowego, obowiązkowego dla każdego oficera dyplomowanego, Prugar otrzymał przydział na następcę dowódcy 34. pp. w Białej Podlaskiej (do 5.08.1929). W tym czasie Prugar brał udział w licznych grach wojennych, podróżach taktycznych oraz w koncentracjach dywizji. Następnie Prugar objął dowództwo 65. pp. Strzelców Kresowych w Równem, którym dowodził do 1.10.1935 r. Tam też został awansowany do stopnia pułkownika dyplomowanego ze starszeństwem z dnia 1.01.1932. W 1935 r. został powołany na szefa Departamentu Piechoty Min. Spraw Wojskowych. W 1938 r. uzyskał nominację na dowódcę piechoty dywizyjnej 11. Karpackiej Dywizji Piechoty w Stanisławowie, a w sierpniu 1939 r. objął jej dowództwo.
Od sierpnia 1939 r. Prugar otrzymał rozkaz wymarszu ze Stanisławowa w kierunku zachodnim i 4 września dywizja dotarła do Bochni, gdzie weszła w skład Armii „Karpaty”. Zadaniem dywizji było zorganizowanie obrony na linii Wisłoki. 11. KDP od Bochni walcząc z nacierającymi Niemcami dywizja cofała się przez Brzesko w kierunku linii Wisłoka, w rejon Frysztaka, Jodłowej i Kołaczyc. Następnie zgodnie z rozkazami zajęto nowe pozycje obronne na linii Bachórz-Dubiecko-Przemyśl. 14 września 1939 po ciężkich walkach 11. KDP pod wsią Krzywcza, Prugar zarządził odwrót przez Wapowce w kierunku Przemyśla. W rejonie Lętowni i Wapowiec doszło do ponownych walk z Niemcami. Walczył w obronie Przemyśla.
W nocy 15/16 września 1939 roku 11. KDP wraz z 38. DP w rejonie Jaworowa rozbiły zmotoryzowany pułk SS „Germania”. 16 września Prugar rozpoczął marsz przez Sądową Wisznię w lasy janowskie. 18 września bezpośrednio dowodził atakiem na Żelechówkę w pierwszym szeregu. Następnie brał udział w bojach pod Brzuchowicami i Hołoskiem. Walki te i brak amunicji wyczerpały siły dywizji. Prugar podjął decyzję o rozwiązaniu 11. KDP. Dzięki pomocy swoich żołnierzy przedostał się do Rumunii. Rozkazem gen. Władysława Sikorskiego został ewakuowany do Francji, gdzie został awansowany do stopnia generała brygady ze starszeństwem 15 września 1939.
W związku z rozbudową armii polskiej we Francji generał Prugar 11 listopada 1939 r. został wyznaczony na dowódcę 2. Dywizji Strzelców Pieszych.
W czasie kampanii francuskiej 1940 r. dywizja początkowo stacjonowała w rejonie Parthenay, a następnie została przesunięta do rejonu Belfort, gdzie weszła w skład 45. korpusu 3. Armii Francuskiej. Zadaniem dywizji było wzmocnienie obrony południowego skrzydła linii Maginota i obrona Kotliny Belfort. Dywizja pod dowództwem Prugara stawiała opór wojskom niemieckim przez cztery dni, ponosząc duże straty pod Maiche, Trevillers, Dampprichart. 2. DSP nie mając możliwości przebicia się na południe przekroczyła w dniu 20 czerwca 1940 r. granicę i przeszła do Szwajcarii, co zbiegło się z rozkazem gen. Sikorskiego. Zostało internowanych około 12 tys. żołnierzy.
Za sprawne dowodzenie w czasie kampanii francuskiej w 1940 r. Prugar otrzymał Krzyż Virtuti Militari IV Klasy.
W latach 1940-1945 Prugarowi dzięki pomocy władz szwajcarskich udało się zorganizować obozy studenckie i gimnazjalne. Brali w nich udział szeregowi, podoficerowie i oficerowie, w zależności od posiadanego wykształcenia: w szkołach typu licealnego, na kursach zawodowych: mechaników, radiotelegrafistów, rolniczych, budowlanych, samochodowych. Na trzech uniwersytetach w Winterthur, Gossau i Fribourgu 350 osób ukończyło studia wyższe, w tym 10 uzyskało tytuł doktora i 2 habilitacji.
Żołnierze 2. DSP byli również zobowiązani do pracy w różnych gałęziach gospodarki szwajcarskiej. Pracowali przy budowie dróg, mostów, regulowaniu rzek oraz byli zatrudnieni przy wydobywaniu węgla i rud.
Dzięki inicjatywie Prugara dywizja prowadziła szeroką działalność kulturalną, wydając podręczniki akademickie, szkolne, prace naukowe. oraz czasopisma. Generał opublikował swoje wspomnienia z czasów II wojny światowej. Przez cały okres internowania dla żołnierzy dywizji prowadzone były tajne kursy wojskowe. Prugar był również kierownikiem placówki łączności, która m.in. przekazywała meldunki z kraju do Wielkiej Brytanii.
We wrześniu 1945 r. generał Prugar zdecydował się przyjechać do Polski, by na miejscu omówić repatriację 2. DSP i zawrzeć odpowiednie umowy z władzami w kraju. Zamierzał stworzyć wzorowy ośrodek osadniczy na Dolnym Śląsku w rejonie Kłodzka. Dnia 22 listopada 1945 r. przybył do kraju transport oficerów i żołnierzy 2. DSP liczący około 750 osób. W powiecie kłodzkim ostatecznie osiedliło się około 100 osób. Natomiast większość żołnierzy pochodzących z Francji (około 9 tys.) powróciło do domu, w Szwajcarii pozostało około 800 żołnierzy. Po świecie rozjechało się 2509 żołnierzy, głównie do USA, Kanady i Australii.
17 grudnia 1945 r. gen. bryg. Bronisław Prugar-Ketling na stałe powrócił do kraju i rozpoczął służbę w LWP. Od 1 stycznia 1946 r. był szefem gabinetu Ministra Obrony Narodowej. Również pracował jako przewodniczący Komisji Naczelnego Dowództwa WP do obliczania strat poniesionych przez Wojsko Polskie w wojnie z Niemcami. Był przewodniczącym Komisji Delimitacyjnej do Spraw Granicy Wschodniej i przewodniczącym Komisji Studiów Granicznych (od 1.06.1946).
Dnia 22 lipca 1947 r. został awansowany do stopnia generała dywizji.
W dniu 1 września 1947 r. mianowany szefem Departamentu Piechoty i Kawalerii MON, a po reorganizacji i utworzeniu 29 listopada t. r. Dowództwa Wojsk Lądowych (DWL) został szefem Departamentu Wyszkolenia Bojowego w DWL.
Zmarł po ciężkiej chorobie (rak) 18 lutego 1948 r. w Warszawie. Został pochowany w Alei Zasłużonych (lewa strona, kwatera A 25-22) na cmentarzu wojskowym na Powązkach.
W 1954 r. Naczelny Prokurator Wojskowy płk Stanisław Zarakowski oskarżył generała Bronisława Prugara-Ketlinga, że stał na czele spisku w słynnym procesie TUN (Tatar-Utnik-Nowicki) oraz w procesach innych wyższych generałów i oficerów WP, mającym na cel obalenie władzy ludowej, tzw. „spisku w wojsku” i podważenia sojuszu polsko-radzieckiego. Generał nie żył już od trzech lat. Po kilku latach wszyscy oskarżeni i skazani zostali zrehabilitowani.
Generał Bronisław Prugar-Ketling był autorem licznych publikacji i opracowań z różnych dziedzin wojskowości oraz analiz. Był przewodniczącym redakcji Księgi Chwały Piechoty (wyd. 1938 Warszawa). Także jeszcze przed wojną napisał kilka fachowych artykułów dotyczących wojskowości dla czasopisma „Przegląd Piechoty”: Wychowywać, szkolić, a przede wszystkim dowodzić (1936 z. 6), Dobór kandydatów do szkół zawodowych piechoty (1937, z. 5). W czasie wojny pisywał do „Bellony”, wydawanej w Londynie i ukazującego się w Szwajcarii „Gońca Obozowego”.
Również podczas internowania w Szwajcarii napisał wspomnienia z okresu Kampanii Wrześniowej pod tytułem Aby dochować wierności (Szwajcaria 1941). W kraju ukazały się pt. Działania 11. Karpackiej Dywizji Piechoty — wrzesień 1939 r., opublikowane na łamach „Wojskowego Przeglądu Historycznego”, nr 3 i 4, 1957 (Warszawa).
W latach 1946-1948 był członkiem Komitetu Redakcyjnego czasopisma wojskowego „Bellona”, Warszawa. W opinii służbowej okresu międzywojnia czytamy: „Bardzo energiczny z wielką inicjatywą. Bardzo inteligentny, rzutki i logiczny. Wybitny organizator, kierownik wychowawca”.
Dowodzenie 11. Karpacką DP w czasie kampanii wrześniowej potwierdziło już wtedy, że generał był nieprzeciętnym, wzorowym dowódcą i jednocześnie żołnierzem oddanym bez reszty sprawie, której służył. Jego wzorowa postawa przejawiła się niemal w każdej nawet najbardziej ryzykownej czy wręcz tragicznej sytuacji. Przełożony generała, gen. K. Sosnkowski pisze we wspomnieniach z kampanii wrześniowej, „iż bój pod Łętownią, Przemyślem i lasach Janowskich budzi we mnie żołnierski szacunek dla jego bojowych zalet”.
Również w Szwajcarii od samego początku internowania dowódca dywizji wykazał pełnię swoich zalet i zdolności organizacyjnych i dowódczych, które zapewniły jak najlepsze wykorzystanie czasu przez większość żołnierzy, a szczególnie przez młodzież. Generał potrafił natchnąć zapałem nie tylko swój sztab ale też większość oficerów dywizji.
Charakterystykę gen. Prugara-Ketlinga jako żołnierza, dowódcy i obywatela podaje długoletni jego adiutant por. rez. inż. Bohdan Garliński w sposób następujący:
Generał sam będąc wzorem pracowitości, dokładności i dyscypliny, dużo wymagał od swoich podwładnych. Równocześnie jednak kochał swoich żołnierzy, cenił ich męstwo... Posiadał umiar i stanowczość, cierpliwość, rozwagę i opanowanie oraz głębokie doświadczenie, niezrównaną intuicję i serce, okazywane podwładnym. Cechuje go przy tym szczery i bezpośredni stosunek do ludzi oraz rzetelne, uczciwe traktowanie powierzonych zadań... Postać gen. Bronisława Prugara-Ketlinga powinna stać się wzorem dla młodych pokoleń, jak należy żyć, pracować i walczyć dla dobra swojej Ojczyzny.
W sanockiej dzielnicy Błonie imieniem generała Bronisława Prugara-Ketlinga nazwano ulicę w maju 1988, a 2 czerwca 1993 r. Szkole Podstawowej nr 9 (obecnie SP nr 1) nadano patronat generała Bronisława Prugara-Ketlinga. Z okazji 20-lecia istnienia szkoły w 2011 roku przy budynku szkoły został zasadzony klon pospolity nazwany „Generał”.
13 września 1997 Szkoła Podstawowa w Trześniowie otrzymała patronat generała Bronisława Prugara-Ketlinga.
Odznaczenia: Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari (1940), Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (1920), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1946), Krzyż Niepodległości z Mieczami, Order Polonia Restituta 3 i 4 klasy, Krzyż Walecznych - dwukrotnie (1920), Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1920, Złoty Krzyż Zasługi - dwukrotnie, Medal międzysojuszniczy Medaille Interallee, Legia Honorowa III i IV klasy, Krzyż Wojenny Croix de Guerre (dwukrotnie), Krzyż Waleczności I klasy (Francja), Krzyż Wojskowy (Wielka Brytania).
W małżeństwie z Marią z Borczyków, nauczycielką, członkinią Drużyn Bartoszowych w Sanoku, miał dwóch synów: Bogusława (ur.1926) i Zygmunta (ur. 1928).
Bibliografia
- Centralne Archiwum Wojskowe
- Teczki Akt Personalnych/CAW/sygn. AP 5612.
Literatura:
- Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. III. Kwiecień 1943 - lipiec 1944, Londyn 1976, s. 297.
- Armia Krajowa. Szkice dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 1999, s. 123.
- Artyleria Polska. Kampania francuska 1940. Materiały do Księgi Pamiątkowej Artylerii Polskiej na Zachodzie 1940-1945, Londyn 1983, s. 58-59, 68, 72, 78, 80, 96.
- Bartosz Władysław, Przywracani pamięci. Gen. Dyr. Bronisław Prugar-Ketling (w 100. Rocznicę urodzin), „Polska Zbrojna” 1991.
- Biegański Witold, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie, Warszawa 1967, s.120, 213, 217.
- Biegański Witold, Zaczęło się w Coëtquidan, Warszawa 1977, s. 96-112, 116-117, 215-218, 222-223, 227, 231, 234.
- Bitwa Lwowska 25 VIII - 18 X 1920. Dokumenty operacyjne. Cz. I (25 VII-5 VIII), opr. zespół pod red. Marka Tarczyńskiego, Warszawa 2002, s. 550, 700, 723, 813.
- Bitwa Lwowska 25 VIII -18 X 1920. Dokumenty operacyjne. Cz. II (6-20 VIII), opr. Zespół pod red. Marka Tarczyńskiego, Warszawa 2004, s. 83, 84,137, 150, 151, 253, 360.
- Bitwa Niemeńska 29 VIII - 18 X 1920. Dokumenty operacyjne. I (29 VIII-19 IX), opr. zespół pod red. Marka Tarczyńskiego, Warszawa 1998, s. 550, 957.
- Blum Aleksander, Dywizja Strzelców Pieszych w Szwajcarii. Początki internowania 1940-1941, Londyn 1991, s. 1, 4, 10, 12, 23, 29, 33-35, 37, 42, 43, 45, 52, 56, 57, 59, 71, 73, 74, 76-80, 91-93, 96, 98, 100-102, 112, 120, 128, 129, 131-133, 138, 140-142, 144-147, 149-152, 154, 161-163.
- Blum Aleksander, O broń i orły narodowe... Z Wilna przez France Szwajcarię do Włoch, Pruszków 1997, s. 90, 91, 93.
- Chlebowski Cezary, Bez pokory, Warszawa 1997, s. 267.
- Chocianowicz Wacław, W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Londyn 1939, s. 313, 318.
- Ciepiela Józef, Na polach Francji, Warszawa 1972, s. 44, 82, 129, 138, 146.
- Cutter Zdzisław Józef, Saperzy polscy 1918-1939. Organizacja, szkolenie i wyposażenie materiałowo-techniczne, Wrocław 2001, s. 269, 436.
- Cygan Wiktor Krzysztof, Kresy w ogniu. Wojna polsko-sowiecka 1939, Warszawa 1990, s. 107.
- Czoch Władysław, Na szlaku pracy wychowawcom, Londyn 1970, s. 96, 100.
- Dalecki Ryszard, Armia Karpaty w wojnie 1939 roku, Rzeszów 2000, s. 55-56, 76, 92, 108-109, 123-124, 133, 140, 147, 192-193, 222, 234-235, 250, 252, 261-262, 277-279, 288, 304-305, 313, 315, 317-318, 335, 337, 344-345, 350-352, 354, 356, 358, 361, 414, 450, 483, fot. 152.
- Dańko Bolesław, Bez układów, Warszawa 1993, s. 90.
- Drobny Władysław, Karabin i książka. Polskie liceum w Szwajcarii 1940-1946, Warszawa 1973, s. 9, 34-35, 36-37, 41-43, 46, 49, 72-73, 75, 88, 92, 172, 180-181, 183, 188, 224, 229, 232-233, 273-279, 281, 309.
- Drobny Władysław, Walka bez oręża. Polskie obozy uniwersyteckie dla internowanych w Szwajcarii w latach 1940-1946, Warszawa-Poznań 1988, s. 13, 16, 18, 20-21, 26, 29, 39, 441 45, 49-54, 90, 98, 105, 114, 119-120, 123, 135, 128-129, 160, 176-177, 195, 225-227, 229, 233, 236-237, 300-301, 303, 305, 313.
- Drużyny Bartoszowe 1908-1914, Lwów 1939, s. 68, 87, 147, 150-151, 268, 274, 373.
- Dubicki Tadeusz, Suchcitz Andrzej, Depesze wojenne Attachatu Wojskowego przy Ambasadzie RP w Bukareszcie 1939-1940, Tarnowskie Góry 2006, s. 56, 223.
- Dubicki Tadeusz, Suchcitz Andrzej, Oficerowie wywiadu WP i PSZ w latach 1939-1945, t. I-II, Warszawa 2009-2011, t. I - s. 137; t. II - s. 37-38, 43.
- Działania bojowe 2-ej Dywizji Strzelców Pieszych, Londyn 1990, s. 138, 144.
- „Dziennik Personalny” MSW z 8 października 1921, nr 38 i z 19 kwietnia 1924, nr 40.
- Garliński Józef, Polska w drugiej wojnie światowej, Londyn 1982, s. 103, 110, 111, 343.
- Grzelak Czesław K., Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku, Warszawa 2001, s. 116.
- Grzelak Czesław, Stańczyk Henryk, Kampania polska 1939 roku. Początek II wojny światowej, Warszawa 2005, s. 35, 300, 303.
- Jasiński Roman, Wrzesień pod Alpami. Z żołnierskiego notatnika, Warszawa 1974, s. 5, 56, 117, 123, 126, 300.
- Jeziorański-Nowak Jan, Kurier z Warszawy, Warszawa-Kraków 1989, s. 470, 473, 476.
- Jurga Tadeusz, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990, s. 335, 408, 437, 446-447, 601 605, 609-610, 667, 669-674, 810.
- Kirszak Jerzy, Armia Rezerwowa Gen. Sosnkowskiego w roku 1920, Warszawa 2013, s. 96, 292.
- Kondracki Tadeusz, Polskie organika je kombatanckie w Wielkiej Brytanii w latach 1945-1948, Warszawa 2007, s. 50.
- Kopański Stanisław, Moja służba w Wojsku Polskim 1917-1939, Londyn 1965, s. 202.
- Kopański Stanisław, Wspomnienia wojenne 1939-1946, Londyn 1961, s. 80.
- Korabiowski Józef Jan, To co pamiętam, Warszawa 2003, s. 158,176-177,181, 209, 243, 245-246.
- Koreś Daniel, Generał brygady Aleksander Radwa-Pragłowski (1895-1974). Studium biograficzne, Warszawa 2012, s. 77-78.
- Kosk Henryk Piotr, Generalicja polska. Popularny słownik biograficzny, t. II, Pruszków 2001, s. 108.
- Kozaczuk Władysław, Na peryferiach piekła, Warszawa 1988, s. 104-107.
- Kozłowski Eugeniusz, Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1974, s. 126, 376.
- Kozłowski Włodzimierz, Generalski konterfekt. Biografia zbiorowa dowódców Częstochowskiej 7. Dywizji Piechoty 1921-1939, Łódź 2007, s. 133.
- Królikowski Janusz, Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943-1990, (M-S), t. III, Toruń 2010, s. 243-244, 246-247.
- Kryska-Karski Tadeusz, Żurakowski Stanisław, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 151.
- Księga Pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888-1958. Wykaz abiturientów, Kraków 1958, s. 343.
- Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, t. I, Lublin 2000, s. 437.
- Ligocki Edward, Dialog z przeszłością, Warszawa 1970, s. 376.
- Lipiński Wacław, Walka zbrojna o niepodległość Polski w latach 1905-1918, Warszawa 1990, s. 390.
- Maczek Stanisław, Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918-1945, Edinburgh 1961, s. 123, 144.
- Majewski Marcin, Kresowa brygada kawalerii w kampanii 1939 roku, Warszawa 2011, s. 42, 44, 47, 49.
- Matuszak Zygmunt, Dowodzenie polskimi siłami zbrojnymi na Zachodnie w działaniach bojowych, [w:] Naczelni Wodzowie i Wyżsi Dowódcy Polskich Sil Zbrojnych na Zachodzie, Warszawa 1995, s. 157.
- Matyja Mirosław, Niespełnione nadzieje. Losy polskiej 2. Dywizji Strzelców Pieszych w latach 1940-1945, Toruń 2013, s. 20, 30, 33, 38, 41-43, 65-66, 69, 72-74, 86, 94, 96, 99-100, 122, 125, 129, 144, 146.
- Mierzwiński Zbigniew, Generałowie II Rzeczypospolitej, t. 2, Warszawa 1995, s. 283-297.
- Nasza droga. Dzieje 2-ej Dywizji Strzelców Pieszych. Francja-Szwajcaria 1939-1945, Londyn 1960, s. 12, 14, 16, 33, 35, 94-95.
- Nowik Grzegorz, Zanim złamano „ENIGMĘ” rozszyfrowano „REWOLUCJĘ': Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918-1920, t. 2, Warszawa 2010, s. 169, 170, 427, 757, 1077.
- Nowiński Marian, Ludzie z dróg bojowej chwały, Warszawa 1982, s. 33-47.
- Panecki Tadeusz, Polonia zachodnioeuropejska w planach Rządu RP na emigracji (1940-1944). Akcja kontynentalna, Warszawa 1986, s. 200, 236.
- Pankiewicz Ewa, Pułkownik Leon Mitkiewicz-Żołtek. Działalność wojskowa i dyplomatyczna, Białystok 1999, s. 197.
- Piechota Polska 1939-1945. Materiały uzupełniające do „Księgi Chwały Piechot'“, Londyn 1971, s. 3, 51, 55; z. 4, s. 30, 63; 1972, z. 8, s. 29.
- Piekarski Stanisław, Polskie miny w krajobrazie Szwajcarii. Żołnierska scena 2. Dywizji Strzelców Pieszych w okresie internowania w Szwajcarii w latach 1940-1945, t. I-II, Warszawa 2002, I, s. 9-10, 12-13, 15-16, 21, 23, 25, 29, 33, 36-37, 49-50, 53-56, 64-67, 88-89, 88, 106, 116, 127, 137; t. II -14, 20, 30, 45-46, 48, 89, 92, 132, 136.
- Pobóg-Malinowski Władysław, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945, t. III. 1939-1945, Londyn 1986, s. 133.
- Poksiński Jerzy, Losy niektórych wyższych dowódców Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i Armii Krajowej w Polsce powojennej, [w:] Naczelni Wodzowie..., s. 217, 223.
- Poksiński Jerzy, „TUN” Tatar- Utnik - Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego w latach 1940-1956, Warszawa 1992, s. 114, 117, 124, 216, 265.
- Poksiński Jerzy, Tictic Monos. Spisek w wojsku, Warszawa 1994, s. 129-132.
- Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. II. Kampanie na Obczyźnie. Cz.1 Wrzesień 1939 - czerwiec 1941, Londyn 1959, s. 369.
- Polsko-Brytyjska współpraca wywiadowca podczas II wojny światowej, t. II. Wybór dokumentów, Wybór i opr. Jan Stanisław Ciechanowski, Warszawa 2005, s. 139, 250, 352, 403.
- Popiel Wacław, Na marginesie wspomnień gen. Prugara-Ketlinga. Działania 11 KDPA, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1959, nr 2, s. 294-320.
- Porwit Marian, Spojrzenie poprzez moje bycie, Warszawa 1986, s. 393, 397, 403, 426, 512.
- Potomski Piotr, Generał broni Stanisław Władysław Maczek (1892-1994), Warszawa 2008, s. 181,194,199.
- Prugar-Ketling Bronisław, Aby dochować wierności. Odpowiedzialność i czyn, Warszawa 1990.
- Prugar-Ketling Zygmunt, Generał Bronisław Prugar-Ketling. Wspomnienia syna. Warszawa 2006, s. 208-213, 216-224, 231-232.
- Puchała Leszek, Zawsze wierny, „Tygodnik Sanocki”, 2006, nr 26 (764), s. 6.
- Radomski Jerzy Adam, Demobilizacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach 1945-1951, Kraków 2009, s. 38, 58, 134, 199, 228.
- Radomski Jerzy Adam, Generałowie Wojska Polskiego związani z Przemyślem w latach Drugiej Rzeczypospolitej, „Studia Przemyskie”, t. 2 - 2004, Przemyśl 2004, s. 190.
- Rakowski Janusz, Z piórem w mundurze, Francja-Szwajcaria 1940-1946, Paryż 1985, s. 20, 38, 62, 86-87, 96-97, 108-110, 129-130, 146, 149, 155, 163-165, 183, 191-193, 197-200, 204, 205, 210-211, 212, 214.
- „Rocznik Oficerski”, Warszawa 1923, 1924, 1928, 1932.
- Roszkowski Wojciech, Najnowsza Historia Polski 1918-1930, Londyn 1930, s. 335, 526, 528.
- Rowecki Stefan, Wspomnienia i notatki biograficzne, Warszawa 1988, s. 32, 86, 90, 109, 177, 189.
- Rucki Jerzy, Na ziemi Wilhelma Tella, Warszawa 1993, s. 35-36, 81, 113, 148.
- Rucki Jerzy, Szwajcarskie wędrówki. Z Jerzym Rockim śladami polskich Żołnierzy internowanych w Szwajcarii, Warszawa 2000, s. 70.
- Rybka Ryszard, Stepan Kamil, „Rocznik Oficerski” 1939. Stan na dzień 23 marca 1939, Kraków 2006, s. 8, 533.
- Smoliński Józef, Dywizja Strzelców Pieszych (Francja-Szwajcaria), Warszawa 1992, s. 10, 73-74, 76, 82, 85, 91, 107, 110-111, 120, 134, 176, 186, 190-192, 196, 200-201, 205, 207, 210, 213-214.
- Smoliński Józef, Polacy internowani w Szwajcarii (1940-1945). Dokumenty prawno-organizacyjne. Wykaz internowanych, Warszawa 2002, s. 9-11, 13, 254.
- Smoliński Józef, Wojsko Polskie w kampanii francuskiej 1940 roku, Warszawa 1995, s. 14-15, 37-41, 43, 45, 62-63.
- Sosnkowski Kazimierz, Cieniom września, Warszawa 1988, s. 32, 36, 93, 109, 113-114, 116, 131, 133-134, 151-153, 157, 160-161, 164-165, 175, 177, 183-186, 188, 190-193, 196-198, 200, 202-203, 206-207.
- Stauffer Paul, Polacy, Żydzi, Szwajcarzy, Warszawa 2008, s. 104, 127-130, 191.
- Stawecki Piotr, Oficerowie dyplomowani drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s. 73, 212.
- Stawecki Piotr, Rodowody kierowniczej kadry Wojska Polskiego w drugiej wojnie światowej, [w:] Naczelni Wodzowie..., s. 35.
- Stawecki Piotr, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa 1994, s. 262-263.
- Steblik Władysław, Armia „Kraków” 1939, Warszawa 1939, s. 210, 266, 289, 333, 355, 361, 487, 492, 524-527, 535.
- Struph-Wojtkiewicz Stanisław, Sikorski i jego żołnierze, Warszawa 1946, s. 98.
- Suchcitz Andrzej, Emigracyjne losy polskiej generalicji po roku 1945, [w:] Naczelni Wodzowie..., 232.
- Szpakiewicz Wiesław, Dziennik cichociemnego 1939-1942, Rzeszów 2014, 2. 104, 115, 140.
- Szwagrzyk Krzysztof, Zbrodnie w majestacie prawa 1944-1945, Warszawa 2000, s. 120-121, 352, 366.
- Ślaski Jerzy, Polska walcząca, Warszawa 1990, s. 36, 79, 350.
- Thielmann Edmund, Żołnierska odyseja, Pruszków 1998, s. 7, 85, 94-95, 106, 108-109, 124, 131.
- Vetulani Adam, Poza płomieniami wojny, Warszawa 1976, s. 21, 44, 47-48, 50-51, 63, 73, 77, 79, 119, 122, 135, 155-156, 182-183, 190, 192, 197, 200, 209, 214, 221, 223, 230, 232, 236, 262, 327-329.
- Vetulani Adam, Z Generałem Bronisławem Prugarem w Szwajcarii, [w:] Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888-1958, Kraków 1958, s. 293-307.
- Wańkowicz Melchior, Od Stołpców po Kair, Warszawa 1969, s. 180-184, 187-189, 191.
- Wańkowicz Melchior, Wrzesień żagwiący, Warszawa 1990, s. 203, 205, 207, 209-211, 213-215, 219, 226-227, 229-234, 236-237.
- Wawer Zbigniew, Prugar-Ketling Bronisław (1891-1948) generał dywizji WP, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 28, Warszawa-Kraków 1987, s. 576-578.
- Wieczorkiewicz Paweł, Historia polityczna Polski 1935-1945, Warszawa 2005, s. 90, 105, 139.
- Wieczorkiewicz Paweł, Kampania 1939 roku, Warszawa 2001, s. 13.
- Wojewódzki Ireneusz, Kazimierz Sosnkowski podczas II znojny światowej. Książę niezłomny czy Hamlet w mundurze, Warszawa 2009, s. 75, 245.
- Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, opr. zbiorowe, Warszawa 1968, s. 1115, 1127.
- Wojtaszak Andrzej, Generalicja Wojska Polskiego 1918-1926, Szczecin-Warszawa 2011, s. 62.
- Wojtowicz Jerzy, Historia Szwajcarii, Wrocław 1989, s. 235-237.
- Wójtowicz Tadeusz, Generał Bronisław Prugar-Ketling, [w:] Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego... 145-148.
- Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach, opr. Mieczysław Cieplewicz. Eugeniusz Kozłowski, Warszawa 1989, s. 589, 627, 631, 644-646, 656, 658, 669-670, 673, 675-678, 687, 693, 821.
- Zagórski Andrzej, Prugar-Ketling Bronisław (1891-1948), hallerczyk, gen. bryg. WP, gen. dywizji LWP, [w:] Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939-1956, t. 1, Kraków 1997, s. 116-119.
- Zając Edward, Szkice z dziejów Sanoka, Cz. II, Sanok 2000, s. 71-72.
- Zaworski-Kordian Józef, Dziennik (1930-1938), Warszawa 2011, s. 36, 52, 127.
- Zarys dziejów wojskowości polski j w latach 1864-1939, opr. zbiorowe, Warszawa 1990, s. 754, 884.
- Zawilski Apoloniusz, Bitwy polskiego września, Warszawa 1972, t. II, s. 10, 22, 53-54, 58, 154, 156, 158-161, 251, 267, 280.
- Zawilski Apoloniusz, Polskie fronty 1918-1945, t. 1, Warszawa 1997, s. 69, 98, 132, 144, 156, 159, 241.
- Zieliński Jan, Nasza Szwajcaria: przewodnik śladami Polaków, Warszawa-Rapperswil 1999, s. 15, 52, 97-98, 101, 103, 135, 185, 187, 192.
- Zwoliński Stefan, Udział polskich sił zbrojnych w działaniach aliantów zachodnich, [w:] Naczelni Wodzowie..., 171.
- Zwyciężeni, ale nie pokonani. Polska Dywizja na szwajcarskiej ziemi 1940-1945, Warszawa 2000, s. 16, 19, 23-24, 33, 35, 41, 52-53, 79, 105, 153, 155, 159.
- Żołnierze polscy internowani w Szwajcarii (1940-1945), nauk. Józef Smoliński, Warszawa 2010, s. 16, 18, 24, 26-27, 33, 41-42, 44, 53, 63, 109, 112, 123, 139, 147, 153.
- Bronisław Prugar-Ketling (nekrolog), „Bellona”, Warszawa 1948, z. 2-3, s. 99-100.
- Bronisław Prugar-Ketling (nekrolog), „Wiarus”, Warszawa 1948, nr 7, s. 5.
- Bronisław Prugar-Ketling, (nekrolog) „WTK”, Wrocław 1978, nr 39, s. 6-7.
Tagi
- SESJA: 37 |
- 2015 |
- Rapperswil
-
PUBL.: 14/01/2020
-
AKTU.: 08/11/2023
Więcej o Autorze (Autorach)
0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)
Jerzy Adam Radomski
Copyrights
COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.