Biblioteka im. Przed tysiącem lat Polska Piastowska zajmowała obszar konfiguracyjnie podobny do Polski współczesnej — między Odrą i Nysą Łużycką a Bugiem, między Karpatami i Sudetami a Bałtykiem — od Gdańska do Szczecina. Państwo pierwszych Piastów dzieliło się na pięć prowincji (dzielnic), które Prezes Polskiej Akademii Umiejętności prof. Gerard Labuda nazywa „macierzystymi siedzibami narodu polskiego”. Prowincje te to kraj Polan (Wielkopolska), kraj Wiślan (Małopolska), Śląsk, Pomorze i Mazowsze.

Grodem naczelnym Mazowsza — już od X wieku — był Płock, położony malowniczo 110 km na zachód od Warszawy - na wysokim, prawym brzegu Wisły, którą największy bodaj historyk polski, kanonik Jan Długosz nazwał „rzek polskich czołem i ozdobą”. W okresie romańskim Płock był ważnym ośrodkiem artystycznym z własną szkołą miniatorską, złotnictwem i rzeźbiarstwem.

Miasto - „starsze niż pamięć” (Władysław Broniewski), które najpóźniej od 1075 r. było stolicą diecezji mazowieckiej (płockiej), już w 1237 r. otrzymało prawa miejskie, a więc wcześniej, niż inne polskie miasta pełniące w różnym czasie funkcje stołecznego grodu Państwa Polskiego. Te prawa najstarszy gród Mazowsza otrzymał z inicjatywy księcia Konrada I Mazowieckiego, założyciela gałęzi Piastów Mazowieckich, dokumentem (do dziś zachowanym w oryginale) biskupa płockiego Piotra I.

W latach 1079 - 1138 Płock pełnił funkcję stolicy kraju i dlatego dwaj polscy monarchowie Władysław I Herman (ok. 1040 - 1102) i jego syn Bolesław III Krzywousty (1085 - 1138) spoczywają w sarkofagu znajdującym się w kaplicy królewskiej płockiej Bazyliki Katedralnej, jednej z trzech polskich katedr (na 40) z grobami władców Polski. Od 1138 do 1495 r. Płock był siedzibą książąt mazowieckich, później płockich. Od śmierci ostatniego z nich, Janusza II w 1495 roku, jest do dziś stolicą województwa płockiego.

Około 1180 r. przy kolegiacie Św. Michała powstała szkoła typu „Trivium”, przekształcona w 1611 r. w Kolegium Jezuickie, następnie od 1773 r. w szkołę państwową a od 1921 r. nosi nazwę Państwowe Gimnazjum im. Marszałka Stanisława Małachowskiego. Szkoła ta - to najstarsza z istniejących w Polsce szkół.

Płock w okresie swej stołeczności był siedzibą władzy państwowej i biskupiej. Dwór płocki stał się wówczas ośrodkiem kultury i sztuki. Wybitny znawca sztuki średniowiecznej, profesor Michał Walicki, w Sztuce Polskiej podaje, że: „Godny uwagi jest tu fakt, że największe skupisko rękopisów znalazło się w Płocku, gdzie na katedrze biskupiej w latach 1129-1156 zasiadał leodyjczyk biskup Aleksander z Malonne” (dziś Belgia). Ten duchowny o wysokiej kulturze, przybyły z Zachodu, z terenów, na których kwitła sztuka mozańska zbudował w Płocku na Wzgórzu Zamkowym (Tumskim) w latach 1130-1144 największą ówcześnie w Polsce kamienną katedrę romańską, dla której zamówił w Magdeburgu drzwi brązowe. To arcydzieło metaloplastyki zostało wykonane w latach 1152-1154, przy prawdopodobnej pomocy pierwszego księcia mazowieckiego Bolesława IV Kędzierzawego (syna Bolesława III Krzywoustego).

Drzwi o wymiarach 240 x 360 cm są dwuskrzydłowe, (Drzwi Gnieźnieńskie, wykonano już w Polsce około 30 lat później) i składają się z 26 kwater (48 obrazów). Jedna z nich przedstawia biskupa Aleksandra w asyście diakonów z napisem: Alexander EPC de Blucich, co oznacza Aleksander biskup z Płocka.

Drzwi znajdują się od około 1430 roku w katedralnym Soborze Św. Sofii - Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim w Rosji. Według Joachima Lelewela (1850) ów unikatowy zabytek został darowany przez duchowieństwo, bądź książąt mazowieckich (może nawet z inspiracji króla Władysława Jagiełły, bywającego w Płocku wielokrotnie u swej siostry Aleksandry, żony księcia płockiego Siemowita IV). Inni badacze wyrażają pogląd, iż Drzwi zostały zrabowane w drugiej połowie XIII wieku, w czasie jednego z napadów litewskich na Mazowsze i jego stolicę Płock.

Przed II wojną światową - w 1939 r. profesor Walicki wysunął pod adresem Rządu Polskiego postulat wykupu Drzwi od Rządu Radzieckiego za złoto. Pisał m.in. „Przypominając istnienie tego dzieła sztuki o tak ogromnym dla Polski znaczeniu ... czyż nie są warte ofiary złota niesamowite w swym uroku, bezcenne dla polskiej kultury, brązowe drzwi kościoła Panny Marii Większej na Mazowszu?”.

W dniu 23 listopada 1981 roku Drzwi, a ściślej ich kopia z brązu wykonana dzięki współpracy kulturalnej Polski i ZSRR - powróciły po około 550 latach na swe dawne miejsce, w którym znajdowały się ponad 250 lat.

Inicjatywę ich powrotu do Płocka podjął w 1970 roku, w czasie XIII Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych w Moskwie — prezes Towarzystwa Naukowego Płockiego, który w Muzeum Historycznym na placu Czerwonym wystawioną tam od 1885 roku gipsową (w kolorze brązu) kopię, mylnie określaną w nauce rosyjskiej i radzieckiej jako „Drzwi Korsuńskie”, później „Sigtuńskie”, rozpoznał jako kopię Drzwi Płockich. Była ona nieznana polskiej literaturze przedmiotu.

Kopię z brązu (o ciężarze 2.400 kg) wykonały, dzięki usilnym —trwającym 11 lat — staraniom Zarządu TNP, Oddziały Pracowni Konserwacji Zabytków w Szczecinie i Warszawie. Wykonano ją w latach 1978-1981 w Pracowni Konserwacji Metalu w Warszawie, a adaptację portalu w Bazylice Katedralnej i zawieszenie Drzwi powierzono Kierownictwu PKZ w Płocku.

Łączne wydatki państwowe związane z Drzwiami Płockimi, poniesione w latach 1971 - 1981, wyniosły 10 mln zł, w tym 4,5 mln zł — to dar płockiej Petrochemii.

W niedzielę, 28 lutego 1982 roku w płockiej Bazylice Katedralnej — z udziałem około 20.000 osób - odbyła się uroczystość przekazania kopii Drzwi oraz ich poświęcenie przez Prymasa Polski — ks. arcybiskupa Józefa Glempa. Pięcioosobowej delegacji Rządowej przewodniczył minister, profesor Uniwersytetu Warszawskiego dr Antoni Rajkiewicz, członek honorowy TNP. Referat pt. Romańskie Drzwi Płockie — idea kopii i jej wykonanie wygłosił wówczas prezes TNP.

Tak więc trzy ponad tysiącletnie miasta Europy: niemiecki Magdeburg, polski Płock i rosyjski Nowogród Wielki powiązało wspaniałe, rzadkie (do dziś zachowało się 23 romańskich brązowych drzwi w katedrach), dzieło sztuki przez Płock zamówione, w Magdeburgu odlane, w Nowogrodzie zachowane a współcześnie Płockowi i polskiej kulturze w formie urzekającej swą surową urodą przywrócone^[1].

***

W II wojnie światowej Płock został okrutnie doświadczony, bowiem zginęło 34% jego mieszkańców (w tym prawie 8000 żydów), a z członków Towarzystwa Naukowego Płockiego 44% nie przeżyło wojny, w tym jego senior — wiceprezes TNP arcybiskup płocki dr Antoni Julian Nowowiejski, zamordowany w 1941 r. w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Działdowie. Okres ten Jan Paweł II, przemawiając w tysiącletnim Płocku (7 czerwca 1991 r.) tak scharakteryzował: „Był to czas straszliwej II wojny światowej, straszliwej pod wielu względami, była to jakaś ostateczna eskalacja zła na naszym kontynencie...”.

W Polsce Ludowej Płock wygrał wielki los. Tzw. „fenomen płocki” powstał w wyniku wielkiej narodowej industrializacji i budowy giganta polskiej chemii — Mazowieckich Zakładów Rafineryjnych i Petrochemicznych — zatrudniających dziś 8.500 pracowników dobrze zarabiających, co spowodowało skok urbanizacyjny.

W okresie jednego pokolenia (1960-1992) liczba mieszkańców Płocka potroiła się i obecnie wynosi prawie 130 tysięcy.

W tym historycznym mieście działa Towarzystwo Naukowe Płockie, założone w dniu 3 czerwca 1820 r. przy ówczesnej Szkole Wojewódzkiej Płockiej.

Płockie Towarzystwo — obecnie najstarsze z istniejących w Polsce towarzystw naukowych — założone zostało z inicjatywy ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Stanisława Kostki Potockiego, oraz staraniem i pracą wszystkich trzynastu nauczycieli Szkoły Wojewódzkiej Płockiej, a zwłaszcza jej rektora Kajetana Morykoniego (1774-1830), sekretarza Towarzystwa. Opiekunami czyli Członkami Honorowymi byli m.in.: gen. Florian Kobyliński, Bogumił Linde, bp sufragan Antoni Luboradzki, Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Kostka Potocki, ks. Stanisław Staszic, ks. Wojciech Szweykowski, książę gen. Józef Zajączek.

Powstanie Towarzystwa było wyrazem dążeń do społecznej emancypacji i społecznego awansu powstającej w owym czasie nowej grupy zawodowej — świeckich nauczycieli.

Towarzystwo Płockie — to jedyne w dziejach nauki polskiej towarzystwo naukowe powstałe przy szkole średniej. I dawniej i obecnie jest towarzystwem otwartym, tzn. przyjmującym w poczet członków każdego spośród zgłaszających się, kto spełnia wymogi Statutu. Członków nie wybiera się, lecz kandydaci zgłaszają się sami.

Dziś Towarzystwo liczy 502, członków. Jest wśród nich 72 profesorów i docentów, 16 księży, 10 członków mieszka za granicą. Towarzystwo działa przez komisje i sekcje, a także w prowadzonym studium doktoranckim. Cieszy się życzliwością władz miejskich, wojewódzkich i centralnych, od których otrzymuje dotacje na działalność oraz inwestycje. Także osoby prywatne swymi darami zasilają budżet Towarzystwa (w 1992 r. 200 osób przekazało 300 mln zł).

Podstawowe zadania Towarzystwa można ująć w 8 punktach:

1. Krzewienie i upowszechnianie nauki, aktywizacja życia naukowego i podnoszenie kultury naukowej oraz wykorzystanie sił intelektualnych społeczeństwa, czemu służyły i nadal służą sesje naukowe i popularnonaukowe, np.: 900 rocznica urodzin Bolesława III Krzywoustego, czy 750 rocznica lokacji miasta Płocka, sympozja i seminaria, konferencje i posiedzenia, odczyty i wykłady, olimpiady i konkursy, dyskusje naukowe, a także prowadzone od 1970 r. - we współpracy z Uniwersytetem Warszawskim, studium doktoranckie, którego kierownikiem od początku jest prof. Antoni Rajkiewicz. Już 15 osób uzyskało stopnie doktorskie.
2. Inicjowanie i prowadzenie przez społeczników badań naukowych nie wymagających wielkich nakładów materialnych i wyposażenia laboratoryjnego. Badania takie mają na celu pogłębianie zainteresowań naukowych wśród osób nie będących zawodowymi pracownikami nauki czy kultury, lecz pracujących w różnych innych zawodach.
3. Rozwój wydawnictw naukowych i popularnonaukowych, w tym kwartalnika „Notatki Płockie”, które stanowią nie tylko legitymację działalności naukowej Towarzystwa, ale przede wszystkim są znaczącym czynnikiem aktywizacji badawczej środowiska. Przed miesiącem Towarzystwo wydało album Płock z trzyjęzycznym tekstem, zawierający 260 kolorowych zdjęć najpiękniejszych fragmentów starego i nowego Płocka. To wydawnictwo jest jego wizytówką — zwłaszcza w kontaktach z zagranicą.
4. Współdziałanie nauki z praktyką poprzez opracowanie ekspertyz naukowych, badań i opracowań, a także pośrednictwo naukowe w ramach „Nauka — Przemysł”; popularyzacja na łamach naszych wydawnictw osiągnięć i ważnych zdarzeń w życiu przedsiębiorstw; służy to wygospodarowaniu dodatkowych własnych środków finansowych; chodzi też o wciąganie praktyków do pracy twórczo — badawczej, do publikowania wyników i umożliwiania startu pisarskiego.
5. Podejmowanie różnych inicjatyw naukowych, kulturalnych, gospodarczych i społecznych, utrwalanie pamięci życia i dzieła wybitnych ludzi Mazowsza. Dla przykładu: sprawa katedralnych romańskich „Drzwi Płockich” z połowy XII wieku, budowa pomników Ludwika Krzywickiego, Władysława Broniewskiego, Witolda Zglenickiego, Bolesława III Krzywoustego, nazewnictwo ulic, fundacja czterech stypendiów dla przodujących studentów z prywatnych środków, nagroda naukowa im. profesora Władysława Smoleńskiego, przywrócenie w 1987 r. nazwy „Stary Rynek” itp. Zorganizowanie w 1995 r. - w 500 rocznicę powołania województwa płockiego i 175-lecie TNP Uniwersytetu Mazowieckiego (jako filii Uniwersytetu Warszawskiego) z humanistycznym profilem nauczania. Stąd kosztem 12,5 mld zł rozbudowujemy Bibliotekę im. Zielińskich TNP, z dotacji Komitetu Badań Naukowych.

Wystąpiliśmy także z inicjatywą przekazania w darze połowy dwuhektarowej naszej działki budowlanej, pięknie położonej we wsi Cierszewo nad Skrwą i Wisłą, celem budowy tam przez Polską Akademię Nauk lub Komitet Badań Naukowych eksperymentalnego pionierskiego w Polsce ośrodka badań solarnych, siły wiatru i wody. Bowiem wiek XXI bez energii odnawialnej jest nie do pomyślenia.

6. Troska o powiększanie gromadzonego od pokoleń majątku, wzbogacania i rozwoju Biblioteki naukowej im. Zielińskich TNP (w 2000 r. —300.000 vol.), (szerzej o Bibliotece będzie mówił jej dyrektor st. kustosz Wanda Kaczanowska), o rozwój bazy materialnej (kapitalne, modernizujące remonty i inwestycje) służące realizowaniu celów statutowych Towarzystwa. W pierwszym rzędzie dotyczy to siedziby Towarzystwa i Biblioteki oraz Oddziałów: w Wyszogrodzie, Sierpcu i Łęczycy, a także budowy do r. 2000 Domu Pracy Twórczej i Wypoczynku TNP w Cierszewie nad Skrwą. Wartość naszego majątku (11 nieruchomości i zbiory) wg cen na 1993 r. wynosi ok. 100 miliardów zł.
7. Inicjowanie i propagowanie czynów społecznych i darów od osób fizycznych i prawnych na rzecz Towarzystwa oraz odpowiednie honorowanie darczyńców; chodzi bowiem o to, by dotacje państwowe nie były jedynym źródłem pokrywania stale rosnących wydatków Towarzystwa.
8. Popularyzowanie polskiej nauki i kultury w ramach wizyt krajowych i zagranicznych delegacji (gości) odwiedzających Towarzystwo Naukowe Płockie (w 1992 r. 159 delegacji, w tym 61 z zagranicy).

***

Wyższe uczelnie, Polska Akademia Nauk, resortowe instytuty naukowo-badawcze i towarzystwa naukowe stanowią cztery ogniwa nauki w Polsce. W swej działalności w ramach „czwartego ogniwa”, tzn. społecznego ruchu naukowego, Towarzystwo Naukowe Płockie pamiętało i pamięta, że służy nie tylko własnemu miastu i regionowi, lecz także całemu Krajowi.